आभाळमाया – आकाश दर्शनाचे ‘मध्यांतर’

>> वैश्विक

‘पावसाच्या धारा येती झरझरा, झाकळले नभ सोसाटय़ाचा वारा’ अशा कविता आम्ही शाळेत या दिवसांत म्हणायचो. शाळा नव्याने सुरू होण्याची लगबग, कोऱया पुस्तकांचा वास, नवा रेनकोट, नवी उत्सुकता आणि ‘धो-धो’ पावसात सारा सरंजाम सांभाळत शाळेत पोचलं की, मजा वाटायची. नवा वर्ग, नवे वर्गशिक्षक, नवे बाक असा सगळा वातावरणातला बदल थोडा सुखावणारा, थोडी धाकधुक वाढवणारा असायचा. गंमत असायची ती वर्गाच्या खिडकीबाहेर कोसळणाऱया पावसाची धुवांधार बघण्याची. सुदैवाने आमचे शिक्षक केवळ पुस्तकी अभ्यास म्हणजेच अभ्यास असे मानणारे नसायचे. एकदा तर आमचे एक उत्साही गुरुजी मुख्याध्यापकांच्या परवानगीने आम्हाला पावसाची कविता शिकवायला थेट शाळेच्या पटांगणात घेऊन गेले. अर्थात रेनकोट, छत्र्या सांभाळत आम्ही केवळ ओंजळीतला पाऊस अनुभवला… आणि नंतर त्यांनी सगळय़ा चाळीस विद्यार्थ्यांना सर्दी वगैरे होऊ नये म्हणून घरून आणलेल्या आल्याच्या वडय़ा दिल्या. वर्गात आल्यावर ते म्हणाले, ‘‘पावसाळा संपूर्ण जगात फक्त आपल्या देशातच संपूर्ण ‘मोसम’ (सीझन) असतो.’’

या वर्षी हा मोसम कसा असेल याचा ‘अंदाज’ आधीपासून वर्तवला जात होता. त्यामध्ये ‘एल निनो’ नावाच्या एका परिणामाचा समावेश आहे. दक्षिण अमेरिकेच्या पश्चिमेला पॅसिफिक समुद्रात जे अतिउष्ण प्रवाह (स्ट्रीम) ठरावीक म्हणजे दोन-चार-सात वर्षांनी वेळोवेळी तयार होतात. या प्रवाहांचा पिंवा ‘जेट’चा परिणाम द. अमेरिकेच्या पश्चिमेपासून गोल फिरत थेट ऑस्ट्रेलियाला येऊन भिडतो आणि ज्या हिंदी महासागरातून आपल्याकडे नैýत्य मोसमी वाऱयांमुळे पावसाळी मेघमाला येतात, त्यावर विपरीत परिणाम होऊ शकतो. या वर्षी देशातील पावसाचं प्रमाण या वेळच्या ‘एल निनो’मुळे कमी होण्याची शक्यता आहे. ‘एल निनो’ हा स्पॅनिश शब्द असून त्याचा अर्थ ‘बॉय’ पिंवा मुलगा. त्याउलट ‘ला निना’ म्हणजे मुलगी. ‘एल निनो’चा परिणाम उग्र, तर ‘ला निना’चा परिणाम चांगला पाऊस आणणारा ठरतो.

याचा ऊहापोह ‘आभाळमाया’त करण्याचं कारण म्हणजे आपली पृथ्वी खगोलाचाच एक भाग आहे आणि पाऊसही आकाशातूनच कोसळतो. तेव्हा खगोल अभ्यासात पृथ्वीला वगळण्याचं कारण नाही. उलट आपल्या या एकमेव ‘लिव्हिंग प्लॅनेट’वरची नैसर्गिक हालहवाल आपल्याला ठाऊक असायला हवी. या वेळचा ‘एल निनो’चा अंदाज खोटा ठरो आणि शेतकऱयाला सुखावणारा भरपूर पाऊस येऊन सर्वत्र आबादानी होवो, अशी इच्छा कोणीही व्यक्त करेल. मात्र या चार महिन्यांच्या काळात आकाश कधी पूर्णपणे, तर कधी अंशतः ढगाळलेलंच असणार यात शंका नाही. अर्थातच या काळात रात्रभराचं तारांगण आपल्याला दिसणार नाही. काही वेळा तर प्रखर सूर्यताराही धूसर दिसेल तो ‘नभ मेघांनी आक्रमिले’ अशी स्थिती झाल्याने.

तरीसुद्धा आपल्या देशातला आठ महिन्यांचा निरभ्र आकाशाचा काळ जगात सर्वत्र पाहायला मिळतोच असं नाही. अतिउत्तर आणि दक्षिणेकडे पृथ्वीवर वसलेल्या अनेक देशांमध्ये निरभ्र आकाश क्वचितच दिसतं. तेजस्वी सूर्यप्रकाशासाठी तिथली मंडळी भुकेली असतात. एक गंमत सांगतो, आमच्या आकाश दर्शनाच्या जागी एकदा नॉर्वेतील थ्रोवो येथे राहणारे गृहस्थ आले. त्यांनी एवढा झगमगीत सूर्यप्रकाश अनुभवलाच नव्हता. आम्ही गप्पा करत असताना ते सारखे म्हणायचे, ‘‘आपण जरा उन्हात जाऊ या?’’ मला वाटायचं, मे महिन्यातलं दुपारचं ऊन त्यांना त्रास झाला तर! तेव्हा ते म्हणाले, ‘‘मला या ‘ब्राइट सनलाइट’चं खूप अप्रूप वाटतंय. तुम्ही भाग्यवान आहात.’’

आम्ही उन्हात गेलो. रात्री आकाशात डोक्यावर ठसठशीत मृग नक्षत्र पाहतानाही ते पुन्हा तसंच म्हणाले. म्हटलं, ‘‘आमच्याकडचा पाऊस पाहिलात तरी तसंच म्हणाल.’’ म्हणून तर या निसर्गसंपन्न भूमीकडे जगाची नजर लागली होती. तेव्हा हेवा वाटावा असा निसर्गदत्त ठेवा या ग्रहावर आपल्या वाटय़ाला मोठय़ा प्रमाणावर आला आहे, तो जपला पाहिजे. निसर्गाला धक्का न लागता विकास साधायला हवा. हे कठीण वाटलं तरी अशक्य नाही.

संपूर्ण पृथ्वीचा, त्यावरील पर्यावरणाचा विचार एकोणिसाव्या शतकापासून दोनशे वर्षांत प्रगत म्हणवणाऱया देशांनीही केला नाही. आता उशिरा का होईना, जाग आलीय आणि ‘वसुंधरा परिषदा’ होतायत. त्यातील ठरावांची प्रामाणिक अंमलबजावणी सर्वच राष्ट्रांनी केली तरच हा सुंदर निळा-हिरवा आणि फळाफुलांचा विविधरंगी ग्रह वाचेल. ‘खगोला’तल्या या एकाच ग्रहाची जबाबदारी आपल्याला नीट सांभाळता आली नाही, तर चंद्र-मंगळाच्या गप्पा करून काय उपयोग? संशोधक त्यांचं काम करतच राहतील. आपण त्यांची माहितीही घेत राहू, पण ज्या भूमीवर आपल्याला आकाश दर्शन करायला पाय रोवून उभं राहता येतं आणि नजरेला तारांगण दिसतं तशी स्थिती ग्रहमालेत आपल्यासाठी केवळ अशक्य आहे. संशोधनात्मक ‘ऑब्झर्वेशन’ तिथूनही होतील, परंतु सहजतेने शेकडो लोकांसह एका रात्रीच्या या अभ्यास सहलीतून मिळणारं ज्ञान आनंदायी तर आहेच, पण वैश्विक जाणिवा वाढवणारंही आहे. येत्या काही म्हणजे मेघाच्छादित काळात आपण ‘आभाळमाये’चा आस्वाद घेण्याच्या पूर्वतयारीची माहिती टप्प्याटप्याने सोप्या शब्दांत घेऊ या. कारण ढगांपलीकडचं तारांगण आपल्याला खुणावतच राहणार. आकाश दर्शन थबकलं तरी ते संपणारं नाहीच. कारण हे केवळ चार महिन्यांचं मध्यांतर आहे!

[email protected]