संक्रमण अन् योग

मकर संक्रांत अर्थात सूर्याचे मकर राशीतील संक्रमण हा दिवस आपण सूर्याच्या मकर राशीतील संक्रमणाचा उत्सव म्हणून साजरा करतो. हिंदुस्थानी परंपरेमध्ये बहुतेक उत्सव हे सूर्याच्या अवकाशातील विशिष्ट स्थितीशी निगडित आहेत. कारण आपण जे पंचांग वापरतो ते पंचांग हे सौर वर्षावरती आधारित आहे. अर्थातच त्याची चांद्रमासाशी ही सांगड घातली गेली आहे आणि त्यामुळे आपले सण हे प्रामुख्याने सूर्याच्या अवकाशातील स्थितीवर अवलंबून असतात.

मकर संक्रांतीला सूर्याचे मकर राशीत संक्रमण होते म्हणून हा सण साजरा केला जातो. दोन हजार वर्षांपूर्वी आदी शंकराचार्यांनी जेव्हा पंचायतन पद्धती रूढ केली त्या पंचायत पद्धतीमध्ये आपल्या देवघरांमध्ये किंवा देवालयामध्ये पाच प्रमुख देवता असतात. त्यामध्ये सूर्य, शक्ती (देवी), गणपती, शिव आणि विष्णू या पाच देवता समाविष्ट केल्या गेल्या. अर्थात सूर्याचे आपल्या संस्कृतीतील स्थान हे अत्यंत उच्च दर्जाचे आहे.

सूर्य आत्मा जगतस्थुशश्च-सूर्य हा जगताचा आत्मा आहे. कारण सूर्यापासूनच सौरमाला निर्माण झाली आणि सूर्यापासूनच या सृष्टीतील जीवनाला पोषण आणि ऊर्जा मिळते.

मकर राशी आणि मकरासन
ज्योतिषशास्त्रानुसार असे मानले जाते की, हिंदुस्थानची राशी ही मकर राशी आहे. योगाभ्यासामध्ये मकर अर्थात मगरीवरून मी काही आसने आलेली आहेत. यातील एक आसन म्हणजे मकरासन. मकरासन दोन प्रकारे केले जाते. याच्यासाठी सर्वप्रथम पोटावर झोपावे, त्यानंतर आपले दोन्ही पाय जास्तीत जास्त फाकवून ठेवावेत. त्यामध्ये जास्तीत जास्त अंतर ठेवावे. पायाची बोटे ही बाहेरच्या दिशेला असावीत आणि पायांच्या टाचा जमिनीला लावून ठेवाव्यात. यामुळे आपल्या मांडय़ा आणि ओटीपोटाचा भाग जमिनीवर चिकटून राहतो किंवा तो अधिक दाब देऊन तो जमिनीवर दाबून ठेवावा. त्यानंतर आपला डावा हात उजव्या खांद्याच्या खालून / उजव्या कुशीतून टाकावा आणि उजवा खांदा पकडावा. उजव्या हात हा डाव्या हातावरून येईल आणि त्याने डावा खांदा पकडावा. उदाहरणार्थ आपण मिठी मारताना आपल्या हातांची जी स्थिती होते तीच इथे होते, पण ही अधिक बळकट स्थिती आहे या स्थितीमध्ये आपल्या हृदयाभिसरणाचे कार्य हे उत्तम प्रकारे होते, कमरेला आराम मिळतो. शरीराला विश्रांती मिळते. काही क्षण या स्थितीमध्ये रहावे आणि नंतर हातांची स्थिती बदलून हेच आसन करावे.

दुसऱया प्रकारात दोन्ही हात मनगटापासून कोपरापर्यंत जुळवून ठेवतात आणि हातांच्या ओंजळीमध्ये आपली हनुवटी टेकवली जाते. मकरासान हे शवासनाप्रमाणेच शरीर आणि मनाला विश्रांती देणारे आसन आहे. हे धनुरासनानंतर लगेच केले जाते.

योगाभ्यासातील सूर्याचे स्थान
योगाभ्यासामध्येही सूर्याचे स्थान अनन्यसाधारण आहे.
हिरण्यगर्भ – योगस्य प्रोक्ता घ् हिरण्यगर्भ सूर्य (परमेश्वर) हा योगाचा उद्गाता मानला आहे. योगाभ्यासाला हठयोग असे म्हणतात. यातील ‘ह’ या अक्षराचा अर्थच आहे ‘सूर्य.’ अर्थात या ठिकाणी सूर्य या संज्ञेने सूर्य नाडी अभिप्रेत आहे. सूर्यनाडीच्या शुद्धीसाठी ‘सूर्यभेदन’ हा प्राणायाम केला जातो.

सूर्यनमस्कार हे तर विख्यात आहेत आणि हे प्रातःकाळी आणि सायंकाळी कोवळय़ा सूर्यप्रकाशात सूर्याच्या सन्मुख उभे राहून केले जातात आणि सूर्यनमस्कार करताना प्रत्येक वेळी सूर्यदेवतेचे विशेष नाम घेऊन सूर्याला प्रणाम केला जातो. सौरवर्षाचे बारा महिने असतात म्हणून कमीत कमी 12 सूर्यनमस्कार घातले जातात.

– सीए अभिजित कुळकर्णी
योगशिक्षक, भारतीय योग मंदिर
www.bymyoga.in