>> आशुतोष बापट
आपण बघितले की, के. कृष्णमूर्तींनी त्यांच्या पुस्तकात हे इहामृग, व्याल किंवा जे काल्पनिक प्राणी वर्णन करून सांगितले आहेत, ते साधारणत तीन प्रकारांत विभागले आहेत. आकाशगामी प्राणी (व्योमचरिन्), जमिनीवरचे प्राणी (भूचरिन्) आणि पाण्यातले प्राणी (जलचरिन्). काल्पनिक प्राणी चित्रित किंवा शिल्पांकित करताना त्या प्राण्यांना दाखवलेल्या विशिष्ट अवयवांवरून त्यांचे वर्गीकरण तीन प्रकारांत केलेले आहे. मूलत तो प्राणी कोण आणि त्याला कुठले अवयव जोडले आहेत याचा विचार करून हे प्रकार ढोबळमानाने ठरवले गेले आहेत. प्राणी कुठल्या गटात बसतो वगैरे तांत्रिक बाबी सोडल्या जरी असल्या तरी यातली नाटय़मयता, प्राण्यांचे नवीन रूप, काही प्राण्यांचे परकीय कलेशी असलेले साधर्म्य यांचा ऊहापोह के. कृष्णमूर्तींनी केलेला आहे. या तीन वर्गीकरणांतला पहिला प्रकार आहे तो आकाशात उडणारे प्राणी. त्यांना ‘व्योमचरिन्’ असे म्हटले आहे.
आकाशगामी (व्योमचरिन्) – आकाशगामी म्हटले की, साहजिकच उडणे ही क्रिया अपेक्षित आहे आणि उडणे या क्रियेशी जोडला गेलेला अवयव म्हणजे पंख. त्यामुळे प्राणी जरी संमिश्र असला तरी त्याला पंख दाखवले की, तो उडणारा आहे हे लगेच समजून येते. ‘आकाशगामी’ या नावातच स्पष्ट होतं की, असे संयुक्त, काल्पनिक प्राणी (व्याल) ज्यांना पंख दाखवलेले असतील, त्यामुळे या प्रकारात जे प्राणी समाविष्ट केले आहेत त्यांचे प्रकार पुढीलप्रमाणे बघता येतील. यामध्ये पंखधारी सिंह, पंखधारी आणि शिंग असलेले सिंह, ग्रिफिन म्हणजे पंखधारी गरुडरूपी सिंह, पंखधारी हरीण, काळवीट, पंखधारी घोडे, पंखधारी हत्ती, किन्नर आणि किन्नरी, पंखधारी आणि हत्तीमुखी बैल म्हणजे पंखधारी गरुडरूपी सिंह, पंखधारी पाणमांजर, पंखधारी बकरी, सिंहमुखी कोंबडा, पंखधारी आणि सिंहाचे शरीर असलेले पुरुष आणि स्त्राr, पाच फणे असलेला नाग आणि गरुड, पक्ष्याचे शरीर असलेली स्त्राr. एवढय़ा विविधतेचे प्राणी आपल्याला ‘आकाशगामी’ म्हणजे ‘व्योमचरिन्’ या श्रेणीमध्ये सापडतात. या प्राण्यांचे शिल्पांकन किंवा चित्रांकन कुठे केलेले आहे तेसुद्धा बघू या.
पंखधारी सिंह – पंखधारी सिंह दाखवताना सिंहाच्या पुढच्या पायाच्या बाजूने बाहेर आलेले पंख दाखवलेले असतात. त्यामुळे हे जणू आकाशातून विहार करणारे कुणी राक्षसच असावेत असा बघणाऱयाला भास होतो. हे पंखधारी सिंह शक्यतो कुठल्या तरी खांबांच्या शीर्षस्थानी कोरलेले असतात. शीर्षस्थानी कोरल्यामुळे उंचावर असलेले त्यांचे अस्तित्व ते प्राणी आकाशगामी असल्याचे दर्शवतात. अशा उंचावर कोरल्यामुळे या प्रजातीचे वास्तव्य अंतरिक्षात असते असे शिल्पकाराला ठळकपणे दाखवून द्यायचे असते. शिल्पकलेमधे पंखधारी सिंह हा बऱयाच ठिकाणी आढळतो. त्यातही विशेषकरून बघायचे झाल्यास सांची इथले शिल्प, भारहूत, अमरावती, नागार्जुनकोंडा, मथुरा इथली शिल्पे आपल्याला प्रामुख्याने विचारात घ्यावी लागतील. यातही एक आश्चर्यकारक गोष्ट दिसून येते ती म्हणजे वाकाटक-गुप्त काळात हा प्रकार कलाकारांमध्ये फारसा लोकप्रिय नव्हता असे दिसते. कारण या काळातील अजिंठा लेण्यांमधील चित्रकलेत असे पंखधारी सिंह कुठेही दिसत नाहीत. तस गांधार कलेच्या कलाकारांनीसुद्धा यांचे शिल्पांकन आपल्या शिल्पकलेत केलेले दिसत नाही.
हिंदुस्थानी साहित्यात याचा उल्लेख ‘वाल्मीकी रामायणा’त ‘सिंहा: पक्षगम:’ असा केलेला आहे (रामायण, किष्किंधा 42, 16) त्या उल्लेखानुसार या पंखधारी सिंहांचे वास्तव्य जिथे सिंधू नदी समुद्राला मिळते त्या ठिकाणी असलेल्या सोमगिरी पर्वतावर होते. या स्थानाला पश्चिम दिशेचे टोक म्हणजे शेवटचे स्थान असे म्हटलेले आहे. यावरून असाही एक अंदाज बांधता येतो की, लेखकाने इराण, मेसोपोटेमिया इथल्या पारंपरिक कलाकृतींच्या पार्श्वभूमीवर हे लेखन केले असावे. कारण त्या प्रदेशात अशा अजस्र आकाराची शिल्पनिर्मिती केली जात असे. या शिल्पकृतींच्या कथा त्या देशांतून समुद्रमार्गे येणारे व्यापारी आणि प्रवासी यांच्याकडून लेखकाने ऐकलेल्या असणार आणि त्यानुसार त्याने आपल्या लिखाणात त्यांचा उल्लेख केलेला असणार. याचेच काही नमुने एका उत्खननात सापडले आहेत. इ.स.पूर्व 5 व्या शतकातल्या अॅकिमेनिड काळातला तो नमुना आहे. इकबाटन इथे झालेल्या उत्खननात काही सोन्याची भांडी मिळाली, ज्यावर पंखधारी सिंहाचे शिल्प कोरलेले सापडले. हमादान इथल्या उत्खननात कपडय़ावर लावायच्या सोन्याच्या बटणाच्या रूपात पंखधारी सिंह सापडले. तसेच पर्सिपोलीस इथल्या उत्खननात तलवारीच्या म्यानावर पंखधारी सिंहाची आकृती कोरलेली मिळाली.
पंखधारी शिंग असलेला सिंह – प्राचीन हिंदुस्थानी मूर्तींमध्ये अशा प्रकारच्या सिंहाचे शिल्प अगदी क्वचितच आढळते, पण जी शिल्पे उपलब्ध आहेत, त्यातले सर्वात सुंदर असे शिल्प सांची इथे आहे. पंखधारी, शिंग असलेला हा सिंह असून त्याच्या पाठीवर एक स्वार बसला आहे. त्या स्वाराने हातात लगाम धरलेला दाखवलेला आहे. काहीसा उग्र दिसणारा हा प्राणी आपल्याला सांची इथे बघायला मिळतो. याच्या तुलनेत अमरावती आणि नागार्जुनकोंडा इथे असलेले पंखधारी शिंग असलेले सिंहाचे शिल्प अगदीच साधे आहे.
ग्रिफिन (पंखधारी गरुडरूपी सिंह)
सिंहाचे शरीर, गरुडाची किंवा पोपटाची चोच आणि गरुडाचे पंख असलेला हा संमिश्र प्राणी. या प्राण्यांचे शिल्पांकन आपल्याला सांची इथे बऱयाच प्रमाणावर आढळते. चारही पाय दुमडून बसलेला हा प्राणी आपले पंख फुलवून मागे वळून बघतो आहे असे हे शिल्प. इथे सिंहाची आयाळ ठसठशीतपणे दाखवलेली आहे. सांची स्तूपाच्या पश्चिम तोरणावर समोरच्या बाजूला एकतर मागच्या बाजूला दोघे पाठीला पाठ लावून बसलेले ग्रिफिन आपल्याला दिसतात. इथेच 2 ाढमांकाच्या स्तूपाच्या कठडय़ावर अशा ग्रिफिनचे शिल्पांकन केलेले आहे. अशाच प्रकारचा एक ग्रिफिन मथुरा कलेमध्येसुद्धा बघायला मिळतो.
हिंदुस्थानी कलेच्या बाबतीत बोलायचं झालं तर ग्रिफिन हे नंतरच्या काळात दिसणाऱया श्येन, गरुड आणि शुक-व्याल या संकल्पनेचे प्राथमिक रूप म्हणता येईल. या ग्रिफिनच्या काही सुरस कथा आहेत. त्या पुढच्या भागात बघू या.
