>> पराग पोतदार
गरीब आदिवासींना 100 दिवसांच्या रोजगाराच्या संधींसह अतिरिक्त उत्पन्न प्रदान करत सक्षम करणारा `बस्तर से बाजार तक’ हा उपाम. छत्तीसगडमधील उत्तर बस्तर येथील सतेंद्रसिंह लिल्हारे यांनी बस्तरच्या आदिवासी महिलांचे जीवनमान बदलण्यासाठी हा एक उपाम राबवला आहे.
छत्तीसगडमधील उत्तर बस्तर येथील सतेंद्रसिंह लिल्हारे यांनी बस्तरच्या आदिवासी महिलांचे जीवनमान बदलण्यासाठी एक उपाम राबवला आहे `बस्तर से बाजार तक.’ या उपामाद्वारे त्यांनी आदिवासी महिलांचे आर्थिक सक्षमीकरण करून विकास साधला आहे. हा उपाम गरीब आदिवासींना रोजगाराच्या संधींसह अतिरिक्त उत्पन्न प्रदान करत सक्षमदेखील करत आहे.
महाराष्ट्रातील गडचिरोली जिह्यात जन्मलेले सतेंद्रसिंह लिल्हारे यांना लहानपणापासूनच वन उत्पादनांची माहिती आहे. अझीम प्रेमजी विद्यापीठातून विकास विषयात एम.ए. करताना त्यांनी उपजीविकेत विशेषत्व घेतले. त्यामुळे त्यांना या क्षेत्राची चांगली माहिती मिळाली. तसेच शेतीतील विविध सामाजिक उपामांबद्दल आणि कृषिप्रधान देश म्हणून भारताची सध्याची स्थिती याबद्दलही त्यांना ज्ञान मिळण्यास मदत झाली. शिक्षणानंतर ते छत्तीसगडमधील शेतकरी सामूहिक प्रकल्पासह बंगळुरूस्थित एका संस्थेत कॅटॅलिस्ट ग्रुपमध्ये सामील झाले. या प्रकल्पावर काम करताना त्यांना संबंध कसे निर्माण करायचे आणि समुदायांशी कसे जोडले जायचे याचे ज्ञान मिळाले. गावांमधील जंगलांमधून मी माझ्या राज्याच्या विकासासाठी योगदान दिले पाहिजे’ या विचाराने त्यांना प्रेरणा मिळाली. त्याचदरम्यान ते एक शेतकरी हरेश जीला भेटले ज्याने ग्रामीण बस्तर अर्थव्यवस्थेला आपण कसे योगदान देऊ शकतो आणि मजबूत करू शकतो याची कल्पना त्यांना सांगितली. त्यांनी सामाजिक उपामाची ती कल्पना उचलून धरत तिला विकसित करण्यास सुरुवात केली. त्यांनी बस्तर हा छत्तीसगडचा एक महत्त्वाकांक्षी जिल्हा निवडत या वनक्षेत्रात आणि वन उत्पादनांमध्ये काम करण्यास सुरुवात करण्याचा निर्णय घेतला.
`बस्तर से बाजार तक’चा प्रवास 28 सप्टेंबर 2020 रोजी फक्त एकाच उत्पादनाने सुरू झाला. सध्या ते नऊ उत्पादने देत आहेत आणि 1,100 आदिवासी शेतकऱयांसोबत काम करत आहे. बस्तरमधील सामाजिक उपामाचा हा परिणाम आहे जो तीन वर्षांच्या कालावधीत झाला आहे.
याविषयी सतेंद्रसिंह लिल्हारे सांगतात की, अंबिका नावाच्या सदस्याची कहाणी ही अनेक यशोगाथांपैकी एक आहे. तिच्याकडे फक्त तीन एकर जमीन होती आणि ती मनरेगा कार्पामांतर्गत काम करत होती, पण आता तिने तिच्या आयुष्यातील अनेक आव्हानांवर मात केली आहे आणि आमच्या सामाजिक उपामाचे नेतृत्व करत आहे. ती सध्या 100 हून अधिक महिला संघांचे व्यवस्थापन करते आणि आता ती इतर समुदाय सदस्यांसाठी प्रेरणास्थान बनली आहे. .
`बस्तर से बाजार तक’ हे प्रामुख्याने लहान शेतकरी आणि आदिवासी महिला आदिवासी शेतकऱयांसोबत चिंच, आंबा, सीताफळ, पळसाचे फूल आणि जांभूळ यांसारख्या लाकूड नसलेल्या वन उत्पादनांच्या कापणीनंतरच्या व्यवस्थापनावर काम करते. त्या वन उत्पादनांचे लगदा, पेस्ट आणि पावडरमध्ये रूपांतर करते आणि ते संस्थात्मक खरेदीदार, केटरर्स, डीलर्स आणि वितरकांना पुरवते.
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर उमटवला ठसा
`बस्तर से बाजार तक’ला जागतिक कंपन्यांनी स्वीकारले आहे आणि त्याच्या नावीन्यपूर्ण दृष्टिकोनासाठी व महत्त्वपूर्ण सामाजिक परिणामासाठी अनेक राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार बस्तरने जिंकले आहेत. जागतिक आर्थिक मंचाने आग्नेय आशियातील 15 जागतिक कंपन्यांपैकी एक म्हणून त्यांची निवड केली आहे. टाटा सोशल एंटरप्राइझ चॅलेंज 2021 आणि यंग इंडिया चॅलेंज अवॉर्ड 2020 ने बस्तरला सन्मानित केले आहे. भारत सरकारनेदेखील याची दखल घेतली आहे.
