>>ब्रिगेडियर हेमंत महाजन , [email protected]
लचित बरफुकन यांची युद्धनीती ही केवळ शौर्यावर आधारित नव्हती, तर ती अत्यंत प्रगत मानसशास्त्र, भूगोल आणि गनिमी काव्याचा (Guerrilla Warfare) एक उत्तम नमुना होती. लचित बरफुकन यांनी सराईघाटच्या लढाईत मिळवलेला विजय हा केवळ आसामचा विजय नव्हता, तर तो संपूर्ण भारताच्या अस्मितेचा विजय होता. जर त्यांनी मोगलांना तिथे रोखले नसते तर आज ईशान्य भारताचा सांस्कृतिक आणि राजकीय नकाशा वेगळा असता.
भारताच्या इतिहासात अनेक शूरवीरांनी परकीय आक्रमकांपासून मातृभूमीचे रक्षण केले. छत्रपती शिवाजी महाराज, महाराणा प्रताप यांच्याप्रमाणेच ईशान्य भारतात मुघलांच्या आक्रमक विस्तारवादाला ज्यांनी रोखून धरले, ते नाव म्हणजे लचित बरफुकन. मोगल बादशहा औरंगजेबाच्या अवाढव्य सैन्याला ब्रह्मपुत्रा नदीच्या लाटांवर पराभूत करून आसामचे स्वातंत्र्य अबाधित राखणाऱ्या या सेनापतीचा इतिहास अंगावर रोमांच उभा करणारा आहे. आसामचे सुपुत्र आणि अहोम साम्राज्याचे सेनापती लचित बरफुकन हे भारतीय इतिहासातील महान नायकांपैकी एक आहेत, ज्यांच्या शौर्यापुढे बलाढय़ मोगल सत्तेलाही नतमस्तक व्हावे लागले. 1671 मधील सराईघाटची लढाई हे केवळ दोन सैन्यांमधील युद्ध नव्हते, तर तो आसामचे स्वातंत्र्य आणि अस्मिता टिकवण्यासाठी दिलेला एक अभूतपूर्व लढा होता.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
सतराव्या शतकात मोगल बादशहा औरंगजेब संपूर्ण भारत आपल्या अमलाखाली आणण्याचा प्रयत्न करत होता. आसामचे अहोम साम्राज्य हे मोगलांच्या डोळ्यांतील सल बनले होते. 1663 मध्ये मोगल सेनापती मीर जुमला याने अहोमांवर विजय मिळवून काही प्रदेश आणि खंडणी लादली होती. हा अपमान अहोम राजा चक्रध्वज सिंह यांना सहन झाला नाही. त्यांनी आपला गेलेला प्रदेश परत मिळवण्यासाठी तयारी सुरू केली आणि या मोहिमेचे नेतृत्व सोपवले गेले लचित बरफुकन यांच्याकडे. बरफुकन हे केवळ एक सैनिक नव्हते, तर ते एक उत्तम रणनीतीकार होते. त्यांनी सैन्याची पुनर्रचना केली. आसामच्या भौगोलिक परिस्थितीचा (डोंगर, नद्या आणि घनदाट जंगले) विचार करून त्यांनी पायदळ आणि नौदलाला विशेष प्रशिक्षण दिले. त्यांच्या शिस्तीचा एक प्रसिद्ध किस्सा सांगितला जातो. गुवाहाटीच्या रक्षणासाठी तटबंदी (मोमई-कटा गढ) बांधण्याचे काम सुरू असताना त्यांचे सख्खे काका कामात हलगर्जीपणा करताना आढळले. लचित यांनी ‘‘ माझ्या काकांपेक्षा माझा देश मोठा आहे’’ असे म्हणत तिथेच आपल्या काकांचा शिरच्छेद केला. या घटनेमुळे सैन्यात शिस्तीचा असा संदेश गेला की, संपूर्ण तटबंदी एका रात्रीत उभी राहिली.
सराईघाटची लढाई
मोगलांनी अंबरचा राजा रामसिंह (प्रथम) याच्या नेतृत्वाखाली प्रचंड सैन्य पाठवले. या सैन्यात 30 हजार पायदळ, 15 हजार तिरंदाज, 18 हजार घोडेस्वार आणि अफाट तोफखाना होता. याउलट अहोमांकडे संख्याबळ कमी होते. लचित बरफुकन यांना माहीत होते की, उघडय़ा मैदानावर मोगलांच्या बलाढय़ घोडदळाशी लढणे आत्मघातकी ठरेल. म्हणून त्यांनी ‘गनिमी कावा’ आणि ‘जलकुशलता’ यांचा वापर करण्याचे ठरवले. सराईघाटची लढाई ही जागतिक इतिहासातील अशा दुर्मिळ लढायांपैकी एक आहे, जिथे केवळ जिद्दीच्या जोरावर एका छोटय़ा सैन्याने बलाढय़ साम्राज्याला पाण्यात बुडवले.
रणभूमीची निवड- लचित बरफुकन यांनी अत्यंत चाणाक्षपणे ब्रह्मपुत्रा नदीच्या सर्वात अरुंद पट्टय़ाची (सराईघाट) निवड केली. येथे नदीची रुंदी कमी असल्यामुळे मोगलांच्या मोठय़ा नौका आणि प्रचंड तोफखाना निकामी झाला. अहोमांची तटबंदी- लचित यांनी नदीच्या दोन्ही बाजूंना मातीचे आणि बांबूचे मजबूत किल्ले (गढ) उभारले होते. मोगल सेनापती रामसिंह याला जमिनीवरून आक्रमण करणे अशक्य झाल्यामुळे नाइलाजाने नौदलाचा वापर करावा लागला. गनिमी कावा आणि रात्रीचे हल्ले- अहोम सैनिक रात्रीच्या वेळी शत्रूंच्या छावणीत शिरून त्यांची रसद तोडत असत. लचित यांनी मोगलांना इतके थकवले की, युद्धाआधीच त्यांचे मनोबल खचले होते. मरणोत्तर जिद्द- युद्धाच्या मुख्य दिवशी लचित प्रचंड आजारी होते. त्यांना चालणेही कठीण होते. मोगलांचा दबाव वाढताच अहोम सैन्य मागे फिरू लागले. हे पाहून लचित यांनी स्वतःला एका नौकेत बांधून घेतले आणि ओरडले, ‘‘माझ्या देशाला संकटात सोडून मी मरू इच्छित नाही, ज्याला पळून जायचे आहे त्याने खुशाल जावे!’’ नौदलाचा वापर- अहोमांकडे लहान, पण चपळ नौका होत्या, ज्या नदीच्या पात्रात वेगाने फिरू शकत होत्या. याउलट मोगलांची मोठी जहाजे अरुंद पात्रात अडकून पडली. विजयाWarships) चहुबाजूंनी हल्ला केला. चिखल, पाणी आणि अरुंद पात्रात शत्रू सैन्याची दैना झाली. रामसिंहला मानहानीकारक पराभव स्वीकारून माघार घ्यावी लागली.
लचित बरफुकन यांची युद्धनीती ही केवळ शौर्यावर आधारित नव्हती, तर ती अत्यंत प्रगत मानसशास्त्र, भूगोल आणि गनिमी काव्याचा (Guerrilla Warfare) एक उत्तम नमुना होती.
युद्ध कौशल्याचे विश्लेषण
गनिमी कावा- शत्रूच्या शक्तीस्थानावर प्रहार करण्याऐवजी त्यांच्या कमकुवत दुव्यावर (उदा. नौदल) हल्ला करणे. हेरगिरी- मुघलांच्या हालचालींची अचूक माहिती मिळवण्यासाठी त्यांनी सक्षम गुप्तहेर जाळे विणले होते. साधन सामग्रीचा अभाव असूनही विजय- तोफा आणि आधुनिक शस्त्रास्त्रांनी सज्ज मुघलांना त्यांनी केवळ बांबूचे किल्ले आणि चपळ नौकांच्या जोरावर हरवले. लोकांचा सहभाग- हे युद्ध केवळ सैनिकांचे नव्हते, तर आसामच्या प्रत्येक नागरिकाचा त्यात सहभाग होता.
लचित बरफुकन यांनी सराईघाटच्या लढाईत मिळवलेला विजय हा केवळ आसामचा विजय नव्हता, तर तो संपूर्ण भारताच्या अस्मितेचा विजय होता. जर त्यांनी मोगलांना तिथे रोखले नसते तर आज ईशान्य भारताचा सांस्कृतिक आणि राजकीय नकाशा वेगळा असता.
आजही एनडीएच्या (NDA) सर्वोत्कृष्ट कॅडेटला ‘लचित बरफुकन सुवर्ण पदक’ देऊन गौरवले जाते, जे त्यांच्या महानतेचे प्रतीक आहे. लचित बरफुकन हे ‘पूर्वेकडील छत्रपती शिवाजी महाराज’ म्हणून कायम स्मरणात राहतील.
