>> प्रा. आशुतोष पाटील, [email protected]
`अरिकामेडू’. हे केवळ एक पुरातत्त्वीय ठिकाण नाही, तर भारताचे रोमन साम्राज्याशी असलेल्या प्राचीन आणि समृद्ध व्यापारी संबंधांचे जिवंत प्रतीक आहे. आजही अरियानकुप्पम नदीच्या काठावर असलेले हे अवशेष आपल्याला दोन हजार वर्षांपूर्वीच्या त्या गौरवशाली भूतकाळाची आठवण करून देतात, जेव्हा अरिकामेडू हे जागतिक व्यापाराच्या नकाशावर एक महत्त्वाचे ठिकाण होते.
पुदुच्चेरीपासून अवघ्या चार किलोमीटर अंतरावर अरियानकुप्पम नदीच्या काठावर एक ऐतिहासिक स्थळ आहे, जे एकेकाळी जागतिक व्यापाराचे एक महत्त्वाचे केंद्र होते. हे स्थळ म्हणजे `अरिकामेडू’. हे केवळ एक पुरातत्त्वीय ठिकाण नाही, तर भारताचे रोमन साम्राज्याशी असलेल्या प्राचीन आणि समृद्ध व्यापारी संबंधांचे जिवंत प्रतीक आहे. `पेरिप्लस ऑफ द एरिथ्रियन सी’ यांसारख्या प्राचीन ग्रीको-रोमन ग्रंथांमध्ये उल्लेखलेले `पोडुके’ नावाचे बंदर म्हणजेच अरिकामेडू असावे, असे मानले जाते.
शोधाचा इतिहास आणि उत्खनन
अरिकामेडूचा शोध हा योगायोगाचा आणि अनेक अभ्यासकांच्या परिश्रमाचा परिणाम आहे. 1734 मध्येच येथील विटांच्या अवशेषांची नोंद झाली होती. मात्र 1937 मध्ये फ्रेंच अभ्यासक जुवेउ-डुब्रेइल यांनी येथे रोमन साम्राज्याशी संबंधित वस्तू, विशेषत सम्राट ऑगस्टसचे चित्र असलेले एक रत्न शोधून काढले आणि या स्थळाचे महत्त्व जगासमोर आले.
या शोधानंतर खऱया अर्थाने या स्थळाला प्रसिद्धी मिळाली ती 1945 मध्ये, जेव्हा ब्रिटिश पुरातत्त्वज्ञ सर मॉर्टिमर व्हीलर यांनी येथे शास्त्राrय पद्धतीने उत्खनन केले. व्हीलर यांनीच अरिकामेडूला `इंडो-रोमन ट्रेडिंग स्टेशन’ म्हणून ओळख दिली. त्यांच्या मते, इसवी सन पूर्व पहिल्या शतकापासून ते दुसऱया शतकापर्यंत सुमारे 200 वर्षे हे एक महत्त्वाचे व्यापारी केंद्र होते, जिथे रोमन व्यापारी (यवन) येऊन व्यापार करत होते. त्यानंतर जीन-मेरी कॅसल आणि विमला बेगले यांसारख्या संशोधकांनी केलेल्या उत्खननातून या स्थळाचा कालखंड इसवी सन पूर्व दुसऱया शतकापासून ते आठव्या शतकापर्यंत विस्तारलेला असल्याचे समोर आले.
जागतिक व्यापाराचे केंद्र : काय सापडले उत्खननात?
अरिकामेडू येथील उत्खननाने भारताच्या आंतरराष्ट्रीय व्यापारावर प्रकाश टाकला. येथे सापडलेल्या वस्तूंवरून हे स्पष्ट होते की, हे केवळ एक बंदर नव्हते, तर एक मोठे औद्योगिक केंद्र होते.
रोमन बनावटीची भांडी :
येथील सर्वात महत्त्वाचा शोध म्हणजे `अॅम्फोरा’ (स्ज्प्दा) आणि `अॅरेटाइन वेअर’ (rrाtग्हा sंarा) या रोमन बनावटीच्या मातीच्या भांडय़ांचे अवशेष. अॅम्फोरा हे दुहेरी कान असलेले उंच रांजण असत, जे प्रामुख्याने वाईन किंवा ऑलिव्ह तेल यांसारखे द्रव पदार्थ भरण्यासाठी वापरले जात. अॅरेटाइन वेअर ही इटलीतील अॅरेझो शहरात बनणारी चकचकीत लाल रंगाची महागडी भांडी होती. या भांडय़ांच्या उपस्थितीमुळे अरिकामेडूचा रोमशी थेट व्यापारी संबंध होता हे सिद्ध झाले.
मणी आणि दागिन्यांचे उत्पादन : अरिकामेडू हे मणी उत्पादनाचे एक जागतिक केंद्र मानले जाते. येथे काच, सोने आणि विविध प्रकारच्या मौल्यवान दगडांपासून बनवलेले मणी आणि दागिने मोठय़ा प्रमाणात सापडले आहेत. या मण्यांना `इंडो-पॅसिफिक बीड्स’ म्हणून ओळखले जाते आणि त्यांची निर्यात केवळ रोमन साम्राज्यालाच नव्हे, तर दक्षिण-पूर्व आशियातील देशांनाही केली जात होती.
वस्त्राsद्योग : उत्खननात विटांनी बांधलेल्या मोठय़ा टाक्या आणि सांडपाण्याची व्यवस्था असलेल्या वास्तू सापडल्या आहेत. या टाक्यांचा उपयोग मलमलसारख्या सुती कापडांना रंग देण्यासाठी केला जात असावा असा अंदाज आहे. येथील वस्त्रs निर्यातीसाठी प्रसिद्ध होती.
इतर वस्तू : याशिवाय रोमन दिवे, काचेच्या वस्तू, रोमन सम्राटांच्या प्रतिमा असलेल्या मुद्रा आणि काही नाणी यांसारख्या वस्तूही येथे सापडल्या आहेत. या वस्तूंच्या बदल्यात भारतातून काळी मिरी, मोती, मसाले आणि मौल्यवान रत्ने यांची निर्यात होत असे.
अरिकामेडूचे महत्त्व आणि अस्तित्वाची अखेर
अरिकामेडूचे उत्खनन हे भारतीय पुरातत्त्वाच्या इतिहासातील एक मैलाचा दगड ठरले. या उत्खननामुळेच दक्षिण भारतातील इतिहासाचा कालापाम निश्चित करण्यासाठी एक ठोस आधार मिळाला. हे स्थळ केवळ भारत आणि रोम यांच्यातील व्यापाराचेच केंद्र नव्हते, तर ते वेगवेगळ्या संस्कृतींच्या देवाणघेवाणीचे आणि समन्वयाचे प्रतीक होते. कालांतराने रोमन साम्राज्याच्या ऱहासामुळे आणि व्यापाराचे मार्ग बदलल्यामुळे या शहराचे महत्त्व कमी झाले आणि हळूहळू ते विस्मृतीत गेले.
आजही अरियानकुप्पम नदीच्या काठावर असलेले हे अवशेष आपल्याला दोन हजार वर्षांपूर्वीच्या त्या गौरवशाली भूतकाळाची आठवण करून देतात, जेव्हा अरिकामेडू हे जागतिक व्यापाराच्या नकाशावर एक महत्त्वाचे ठिकाण होते.
(लेखक पुरातत्व अभ्यासक असून एमजीएम विद्यापीठ, छत्रपती संभाजीनगर येथे सहाय्यक प्राध्यापक आहेत.)
