>> डॉ. प्रीतम गेडाम
ग्रंथालयांशिवाय शिक्षण क्षेत्राचे अस्तित्व अशक्य आहे, कारण ग्रंथालयांना शिक्षणाचा पाया म्हणतात आणि दर्जेदार ग्रंथालये ही एका मजबूत शिक्षण व्यवस्थेचा आधार आणि प्रतिबिंब आहेत. ग्रंथालयांचा चांगला विकास हा उज्ज्वल भविष्याचा पाया रचतो. जेव्हा आपण देशातील ग्रंथालयांच्या विकासाबद्दल बोलतो तेव्हा आपल्याला निश्चितच त्या महान व्यक्तींची आठवण येते, ज्यांनी या क्षेत्रात मोलाची कामगिरी पटकावली. डॉ. पीएसजी कुमार, ज्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य ग्रंथालय माहिती विज्ञान क्षेत्राच्या विकासासाठी समर्पित केले, ज्यांच्याकडे देशात या क्षेत्रासाठी आदर्श म्हणून पाहिले जाते.
डॉ. पीएसजी कुमार यांना ग्रंथालय शास्त्राचे जनक पद्मश्री डॉ. एस.आर. रंगनाथन यांचे समतुल्य मानले जाते. डॉ. पीएसजी कुमार यांनी त्यांचे बहुतेक कार्यकाळ नागपूर विद्यापीठाच्या ग्रंथालय आणि माहिती विज्ञान विभागात घालवले. ते अनेक गोष्टीत प्रतिभावान होते. विचारशील, बुद्धिमान, मृदुभाषी, वक्तशीर आणि कामासाठी नेहमीच तत्पर. एक प्रतिभावान संशोधक, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, कामात पद्धतशीर, व्यवस्थापनात कार्यक्षम, लोकांकडे पाहण्याच्या दृष्टिकोनात मानवतावादी, निर्णय घेण्यास तार्किक, अडचणी हाताळण्यात मेहनती आणि प्रामाणिक, एक चांगला शिक्षक, आदर्श ग्रंथपाल, उत्तम संघटक, सक्षम प्रशासक, कुशल मार्गदर्शक, उत्कृष्ट लेखक, वक्ता आणि समीक्षक अशा अनेक भूमिकांमध्ये ते पारंगत होते.
डॉ. पीएसजी कुमार यांनी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रचंड प्रसिद्धी मिळवली. त्यांना युनेस्को, एफआयडी, आयएफएलएतर्फे फेलोशिपने सन्मानित केले. त्यांनी आयएफएलएच्या (इंटरनॅशनल फेडरेशन ऑफ लायब्ररी असोसिएशन) निमंत्रणावरून इंग्लंड, अमेरिका, मॉरिशस, फ्रान्स अशा अनेक देशांना भेटी दिल्या आणि परिषदांमध्ये भाग घेतला, ते सत्त्याहत्तरहून अधिक विद्यापीठांशी जोडले गेले होते आणि त्यांनी विविध संस्था/विद्यापीठांमध्ये 168 हून अधिक व्याख्याने दिली. त्यांचे चरित्रात्मक प्रोफाईल सोळाहून अधिक आंतरराष्ट्रीय आणि राष्ट्रीय चरित्रात्मक स्रोतांमध्ये प्रकाशित झाले.
त्यांनी भारत आणि परदेशातील प्रसिद्ध संशोधन जर्नल्सच्या संपादकीय मंडळांवर काम केले. त्यांच्या कार्यकाळात डॉ. कुमार यांनी अनेक संस्था आणि संघटनांमध्ये महत्त्वाची पदे भूषवली. ते विदर्भ शैक्षणिक ग्रंथालय संघटनेचे अध्यक्ष होते, भारतीय ग्रंथालय आणि माहिती विज्ञान शिक्षक संघटनेचे सरचिटणीस, उपाध्यक्ष आणि अध्यक्ष होते, पेंद्रीय शिक्षण आणि प्रशिक्षण विभागीय समितीचे अध्यक्ष, 1990-96 मध्ये भारतीय ग्रंथालय संघटनेचे उपाध्यक्ष आणि अध्यक्ष, इंडियन असोसिएशन ऑफ स्पेशल लायब्ररीज अँड इन्फॉर्मेशन सेंटर्सचे दोनवेळा काwन्सिल सदस्य व अध्यक्ष, सार्क देशांचे ग्रंथालय संघ, गुड ऑफिसेस कमिटी, संयुक्त भारतीय ग्रंथालय संघटनांची परिषद आणि भारतीय ग्रंथालय आणि माहिती सेवा फाऊंडेशनचे संस्थापक अध्यक्ष म्हणून त्यांचे कार्य प्रशंसनीय आहे. त्यांनी भारतातील ग्रंथालय व्यवसायाच्या विकासात अमूल्य योगदान दिले. डॉ. कुमार यांनी 2004 मध्ये विदर्भ ग्रंथालय संघटनेची स्थापना केली आणि तरुण व्यावसायिकांना त्यांचे सर्जनशील काwशल्य प्रदर्शित करण्यासाठी एक व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले. ते राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठात ग्रंथालय माहिती विज्ञान विभागप्रमुख, ग्रंथपाल आणि व्याख्यातादेखील होते. त्यांनी राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठाचे कुलसचिवपददेखील भूषवले.
डॉ. पीएसजी कुमार यांना विद्यापीठ अनुदान आयोगाने ग्रंथालय आणि माहिती विज्ञान क्षेत्रात एमेरिटस् फेलोशिप देऊ केली होती.डॉ. कुमार यांच्या अथक प्रयत्नांमुळेच विदर्भात ग्रंथपालांसाठी पदव्युत्तर पदवी अभ्यासक्रम सुरू झाला. मोठय़ा प्रयत्नांनी त्यांनी 1984 मध्ये राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठात एमएलआयएससी अभ्यासक्रमाची अंमलबजावणी सुरू केली. देशातील त्यांच्या समकालीन लोकांमध्ये त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली डॉक्टरेट पदवीधारकांची संख्या सर्वाधिक होती. त्यांनी ग्रंथालय विज्ञानाच्या जगाशी संबंधित विविध विषयांवर लेखन सुरू ठेवले. ग्रंथालय विज्ञानाचे असे कोणतेही क्षेत्र नाही, ज्यावर त्यांनी लिहिले नाही. डॉ. कुमार यांच्यावर पद्मश्री डॉ. एस.आर. रंगनाथन यांचा सर्वाधिक प्रभाव होता, ज्यांना भारतातील ग्रंथालय विज्ञानाचे जनक म्हटले जाते. ते अनेक प्रकारे डॉ. रंगनाथन यांचे कट्टर अनुयायी होते आणि त्यांची कर्तव्ये पार पाडताना ते पूर्ण अलिप्ततेचा संदेश देत असत. रंगनाथन यांच्यानंतर, प्रा. पी.एन. काwला यांचा सर्वात जास्त प्रभाव होता, काwला त्यांना मुलगा मानत होते आणि प्रोत्साहनाचा स्रोतदेखील मानत.
देशातील ग्रंथालय माहिती विज्ञान या विषयाच्या विकासासाठी आणि समृद्धीसाठी डॉ. पीएसजी कुमार यांनी त्यांचे आयुष्य वेचले. हा वारसा अधिक चांगल्या प्रकारे पुढे नेणे आपले कर्तव्य आहे. ग्रंथालय माहिती विज्ञान या विषयातील त्यांच्या अमूल्य योगदानाचे हे क्षेत्र नेहमीच स्मरण करेल आणि ऋणी राहील.
