>> सुरेश वळवी
अत्यंत दुर्गम, दुर्लक्षित भागात अठराविश्वे दारिद्रय़ात खितपत पडलेल्या आदिवासी समाजाच्या सर्वांगीण विकासासाठी झटणारे, त्यांना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणून त्यांच्या प्रगतीची दारे खुली करणारे मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षाचे ज्येष्ठ नेते लहानू कोम यांच्या निधनाने आदिवासींचा दीपस्तंभ हरपला आहे. राजकारणात त्यांना खासदारकी, आमदारकीपासून अनेक महत्त्वाची पदे मिळाली. त्यानंतर अहंकाराचा जराही वारा न लागलेले लहानू कोम यांनी साधी राहणी आणि उच्च समाजवादी विचारसरणी अंगीकारली आणि आपले अवघे आयुष्य व्यापलेल्या, पिचलेल्या आणि वर्षानुवर्षे अन्यायाच्या टाचेखाली दबलेल्या आदिवासींच्या उत्कर्षासाठी, उन्नतीसाठी वेचले.
लहानू कोम यांचा जन्म 10 नोव्हेंबर 1938 मध्ये डहाणू तालुक्यातील आगवणे या गावात झाला. त्यांचे शिक्षण एस.पी. कॉलेज, पुणे येथे झाले. शिक्षणानंतर त्यांनी गुजरात-महाराष्ट्र सीमेवरील तलासरी तालुक्यातील हडळपाडा येथे शैक्षणिक सेवा आणि राजकीय कार्य सुरू केले. त्या काळी दुर्गम आदिवासी भागात मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षाचा पगडा होता. कोम हे 1959 पासून माकपमध्ये कार्यरत झाले. त्यांनी राजकीय जीवनात सातवेळा निवडणूक लढवली. त्यादरम्यान 1977 च्या निवडणुकीत ते डहाणू लोकसभा मतदारसंघात विजयी झाले. त्यानंतर 1980 ते 1995 पर्यंत सलग 15 वर्षे ते जव्हार विधानसभा मतदारसंघात आमदार म्हणून निवडून गेले. पक्षाचे माजी पॉलिट ब्युरो सदस्य, अखिल भारतीय किसान सभेचे माजी राज्य उपाध्यक्ष म्हणूनही त्यांनी काम पाहिले. प्रबोधनकार ठाकरे, कॉ. गोदाताई परुळेकर, श्यामराव परुळेकर, आचार्य अत्रे, बलराज सहानी यांनी आदिवासी प्रगती मंडळ शिक्षण संस्थेची स्थापना केली. या संस्थेतूनच लहानू कोम यांनी शिक्षणाचे धडे गिरवले आणि या शिक्षण संस्थेतून त्या काळी मॅट्रिकपर्यंत शिकलेले पहिले विद्यार्थी हे लहानू कोमच होते. प्रबोधनकार ठाकरे, परुळेकर, अत्रे यांनी या शिक्षण संस्थेची धुरा लहानू कोम यांच्याकडे सोपवली तेव्हा ते अवघे 25 वर्षांचे होते. तळागाळातील आदिवासी समाजाची उन्नती शिक्षणाशिवाय होणार नाही हे बाळकडू त्यांना गोदाताई परुळेकर व श्यामराव परुळेकर यांच्याकडून मिळाले होते. परुळेकर दांपत्यासमवेत कॉ. एल.बी. धनगर यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांनी आदिवासी समाजावर होणाऱया अन्यायाविरोधातील लढय़ात सक्रिय सहभाग घेतला. प्रसंगी भूमिगत राहून आणि तुरुंगवास भोगून त्यांनी आपले कार्य निडरपणे सुरू ठेवले. ठाणे जिल्हा परिषदेचे सदस्य म्हणून त्यांनी मार्क्सवादी कम्युनिस्ट पक्षाला मजबूत करण्यासाठी घेतलेले परिश्रम कोणालाही विसरता येणार नाहीत. याचाच परिणाम म्हणून पक्षाने त्यांना 1977 मध्ये डहाणू लोकसभेची उमेदवारी दिली होती. खासदार म्हणून निवडून आल्यानंतर त्यांची केंद्र सरकारमध्ये अनुसूचित जाती-जमातीचे अध्यक्ष म्हणूनही निवड झाली. त्यामुळे त्यांना संपूर्ण देशात सामाजिक कार्य करण्याची संधी मिळाली. गोरगरीब आदिवासी बांधवांच्या शेठ, सावकारांनी लुटलेल्या जमिनींचा ताबा पुन्हा मिळवून देण्यासाठी गोदाताई परुळेकर यांच्या लढय़ात त्यांनी अनमोल साथ दिली. शिक्षण क्षेत्रात कोम यांनी केलेले कार्य सुवर्णाक्षरांनी लिहावे असेच आहे. अन्याय, अत्याचारांत खितपत पडलेल्या आदिवासी समाजासाठी त्यांनी शिक्षणाची दारे उघडली. त्यांच्यासाठी केजीपासून पीजीपर्यंतच्या शिक्षणाची सोय केली. 1962मध्ये त्यांनी आदिवासी विद्यार्थ्यांसाठी वसतिगृहाची स्थापना करून समाजाच्या प्रगतीच्या मैलाचा दगड रोवला. 1994 मध्ये तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार यांच्या सहकाऱयाने त्यांनी गोदाताई परुळेकर महाविद्यालयाची स्थापना केली. गोरगरीब आदिवासी समाजाला उच्च शिक्षणापर्यंत पोहोचविण्यासाठी त्यांनी केलेला हा प्रयत्न समाजाच्या विकासाची नांदी ठरला. पंजाबराव देशमुख, कर्मवीर भाऊराव पाटील यांच्या कार्याचा वसा घेऊन कोम यांनी केलेल्या कार्यामुळे हजारो आदिवासी मुले पदवी व पदव्युत्तर शिक्षण घेऊन विविध क्षेत्रांत आपले योगदान देत आहेत. अत्यंत साधी राहणी, प्रखर समाजवादी विचार, गोरगरीबांचा पैवार घेणाऱ्या कोम यांना महाराष्ट्रातील संपूर्ण वारली समाजाने ‘वारली समाजरत्न’ पुरस्काराने गौरविले होते. त्यांच्या जाण्याने एका स्वाभिमानी, निःस्वार्थी, निःस्पृह नेत्याची उणीव आदिवासींना कायम जाणवेल, हे नक्की!
