>> डॉ. प्रीतम भी. गेडाम
आपण ढोंग आणि खोट्या वर्तनाचा मुखवटा घालून स्वतःची निरागसता संपवली आहे. म्हणूनच मानसिक विकारांमध्ये झपाटय़ाने वाढ होत आहे, जे थेट शारीरिक आरोग्याला हानी पोहोचवत आहेत. आयुष्य परिस्थितीनुसार तेवढे गुंतागुंतीचे नसते, जितके माणूस स्वतः बनवतो. नेहमी आपले मन हलके ठेवा आणि नकारात्मक विचारांचे ओझे वाहू नका. स्वतःची काळजी घेण्यास प्राधान्य द्या, नियमित शारीरिक हालचाली करा, लोकांकडून जास्त अपेक्षा ठेवू नका. नातेसंबंध मजबूत करा. मित्र आणि पुटुंबासह वेळ घालवा. जे आपल्याला समजून घेतात, आपल्या भावनांना महत्त्व देतात आणि सुखदुःखात आपल्याला साथ देतात अशा लोकांच्या संपका&त रहा, जेणेकरून आपल्याला सकारात्मक ऊर्जा मिळत राहील आणि नकारात्मकतेपासून दूर राहता येईल.
मानसशास्त्र आपल्याला विचार, भावना आणि वर्तन समजून घेण्यास मदत करते, ज्यामुळे आपला आत्मविश्वास वाढतो आणि आपल्यातील कमपुवतपणा ओळखण्याची आणि सुधारण्याची क्षमता वाढते. दुसऱया व्यक्तीच्या भावना आणि पृतींवर प्रभाव टाकण्यासाठी आणि नियंत्रित करण्यासाठी मनाचे खेळ नेहमीच खेळले जातात. जे एखाद्या व्यक्तीला काही गोष्टी करण्यास भाग पाडतात. कधी कधी नातेसंबंधांमध्ये फायदा मिळवण्यासाठी, आपला कमपुवतपणा उघड न करण्यासाठी, नातेसंबंधात वर्चस्व गाजवण्यासाठी पिंवा फसवण्यासाठी मनाचे खेळ खेळले जातात, दुसऱया शब्दांत सांगायचे तर मनाचे खेळ म्हणजे मानसिक हाताळणी. कामाच्या ठिकाणी होणाऱया मानसिक खेळांमध्ये अनेकदा छुपे अजेंडे, शक्तीचा वापर आणि इतर सूक्ष्म मानसिक युक्त्या असतात. भावनिक बुद्धिमत्तेचा अभाव अनेकदा स्वार्थी आणि अदूरदर्शी वर्तनाकडे नेतो. जो व्यक्ती मनाचे खेळ खेळतो, जो नियंत्रित करतो, फसवतो किंवा मानसिक अत्याचारांत गुंतला असतो, त्याला ‘मॅनिप्युलेटर’ किंवा ‘नार्सिसिस्ट’ म्हणतात. मनाच्या खेळांचा आपल्या भावनिक आरोग्यावर खोलवर परिणाम होतो. हे काही प्रमाणात ठीक आहे. कारण त्यामुळे नातेसंबंधांमध्ये लवचिकता येते, परंतु सतत असे मनाचे खेळ खेळणे मानसिक छळ ठरते. थेट आणि स्पष्ट संवाद अनेक मनाच्या खेळांना रोखू शकतो.
जागतिक मानसिक आरोग्य महासंघाने 2025च्या जागतिक मानसिक आरोग्य दिनाची थीम ‘सेवांमध्ये प्रवेश – आपत्ती आणि आपत्कालीन परिस्थितीत मानसिक आरोग्य’ अशी जाहीर केली आहे. दोनशेहून अधिक प्रकारचे मानसिक आरोग्य विकार आहेत, ज्यात तणाव विकार, ऑब्सेसिव्ह-कम्पल्सिव्ह डिसऑर्डर, सोशल पहबिया आणि सामान्यीपृत चिंता विकार, नैराश्य आणि बायपोलर डिसऑर्डसारखे मूड डिसऑर्डर आणि इतर आजार समाविष्ट आहेत. आपल्या देशात मानसोपचार तज्ञांची तीव्र कमतरता आहे आणि बहुतेक लोक, मानसिक विकार अनुभवत असतानाही स्वतःला एक विकार असल्याचे ओळखत नाहीत. शरीराप्रमाणेच मनाला दररोज व्यायामाची आवश्यकता असते, पोषक वातावरण आवश्यक असते.
भावनिक सुरक्षिततेचा अभाव, वर्चस्व किंवा नियंत्रणात असण्याची इच्छा, दुखापत होण्याची भीती किंवा स्वतःच्या असुरक्षिततेचे प्रतिबिंब यांसारख्या कारणांमुळे महिला मानसिक खेळ खेळतात. हे डावपेच बचावात्मक असू शकतात किंवा पुरुषाच्या वचनबद्धतेची आणि आकर्षणाची चाचणी घेण्यासाठी असू शकतात. काही स्त्राr नकारात्मक भूतकाळातील अनुभवांपासून बचाव म्हणून मानसिक खेळांचा वापर करतात. प्रेम आणि आकर्षण यांच्यातील फरक समजून घेणे महत्त्वाचे आहे, अन्यथा गैरसमज निर्माण होऊ शकतात आणि नातेसंबंध हिंसक बनू शकतात. कधीही रागाच्या भरात टोकाचे निर्णय घेऊ नका आणि आनंदात कधीही वचने किंवा शब्द देऊ नका, कारण निर्णय कधीही भावनांचा आहारी जाऊन घेऊ नयेत. कोणत्याही नात्याचा पाया विश्वास आणि दोघांचीही भावनिक जवळीक असते. जेव्हा कधी यात अंतर उद्भवते तेव्हा नात्यांच्या ताकदीवर प्रश्नचिन्ह निर्माण होते.
मानसिक खेळ दररोज आपल्या विचारांवर परिणाम करते. काही लोक जवळीक दाखवतात, काही भावनिकदृष्टय़ा धमकावतात किंवा आपल्या भावनांशी खेळतात, काही आपल्याला दोष देतात, काही आपल्याला दिशाभूल करतात, काही सत्य लपवतात आणि आपल्याला खोटेपणा दाखवतात. लोकांच्या शब्दांना मनावर घेऊन आपण स्वतःला कमपुवत सिद्ध करू लागतो. त्यामुळे आपण सत्य आणि खोटे यांच्यात गोंधळून जातो आणि योग्य निर्णय घेण्यास असमर्थ होतो. बऱयाच वेळा सोशल मीडियावर पोस्ट पाहिल्यानंतर लोक आपला राग काढतात. मुले मुलींची बनावट अकाऊंट तयार करतात आणि बनावट आयडी वापरून ते चालवतात.
एखाद्या व्यक्तीने मनावर खेळ खेळल्याची लक्षणे अशी असू शकतात. आपल्याला गोंधळलेले किंवा लाजिरवाणे वाटणे, आपल्या स्वभावाच्या विपरीत वागविणे. जसे की, अचानक शांत होणे किंवा खोल प्रेम दाखवणे, वर्तन लवकर बदलणे, द्वेषपूर्ण प्रशंसा करून आपल्या धारणा हाताळणे, दुसऱयांवर दोषारोप ढकलून आपली जबाबदारी टाळणे आदी. काही लोक सतत त्यांचा मूड बदलतात आणि नियंत्रण राखण्यासाठी माहिती लपवून किंवा त्यांच्या सामाजिक वर्तुळातून आपणास वगळून आपल्याला अंधारात ठेवतात. स्वतःचा कमपुवतपणा लपवणे आणि थेट काहीही न मागता लक्ष वेधण्यासाठी मनाचे खेळ खेळणे. हे वर्तन सत्ता मिळविण्यासाठी किंवा त्यांना हव्या असलेल्या गोष्टी मिळवण्यासाठी हाताळणीचा एक प्रकार म्हणून काम करते, ज्यामुळे आपल्याला असुरक्षित वाटते किंवा स्वतःवर शंका येते.
एखाद्याच्या आनंदात आनंदी होणे आणि एखाद्याच्या दुःखात दुःखी होणे हे आता दिसत नाही. खरे तर या मानवी भावना आहेत. आपण ढोंग आणि खोटय़ा वर्तनाचा मुखवटा घालून स्वतःची निरागसता संपवली आहे. म्हणूनच मानसिक विकारांमध्ये झपाटय़ाने वाढ होत आहे, जे थेट शारीरिक आरोग्याला हानी पोहोचवत आहेत. आयुष्य परिस्थितीनुसार तेवढे गुंतागुंतीचे नसते, जितके माणूस स्वतः बनवतो. नेहमी आपले मन हलके ठेवा आणि नकारात्मक विचारांचे ओझे वाहू नका. स्वतःची काळजी घेण्यास प्राधान्य द्या, नियमित शारीरिक हालचाली करा, संतुलित आहार घ्या आणि पुरेशी झोप घ्या. लोकांकडून जास्त अपेक्षा ठेवू नका. नातेसंबंध मजबूत करा. मित्र आणि पुटुंबासह वेळ घालवा. जे आपल्याला समजून घेतात, आपल्या भावनांना महत्त्व देतात आणि सुखदुःखात आपल्याला साथ देतात अशा लोकांच्या संपका&त रहा, जेणेकरून आपल्याला सकारात्मक ऊर्जा मिळत राहील आणि नकारात्मकतेपासून दूर राहता येईल.
