>> ब्रिगेडियर हेमंत महाजन
लडाख हा भारताच्या उत्तरेकडील एक दुर्गम आणि सामरिकदृष्टय़ा महत्त्वाचा केंद्रशासित प्रदेश गेल्या काही वर्षांपासून पायाभूत सुविधा, विकास आणि पर्यटनवाढीच्या अभूतपूर्व टप्प्यातून जात आहे. रस्ते कनेक्टिव्हिटीमध्ये झालेल्या लक्षणीय सुधारणांमुळे या प्रदेशाची दुर्गमता कमी झाली आहे, ज्यामुळे पर्यटकांचा ओघ वाढला आहे. 1974 मध्ये केवळ 527 पर्यटक आकर्षित करणाऱ्या लडाखमध्ये आता वर्षाकाठी पाच लाखांहून अधिक पर्यटक येत आहेत. या वाढीमुळे स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळाली असून रोजगाराच्या संधी निर्माण झाल्या आहेत.
लडाख हा हिमालयाच्या कुशीत वसलेला त्याच्या विलोभनीय नैसर्गिक सौंदर्यासाठी, समृद्ध बौद्ध संस्कृतीसाठी आणि सामरिक स्थानासाठी ओळखला जातो. भारताच्या उत्तरेकडील टोकावर असलेला हा प्रदेश चीन आणि पाकिस्तानच्या सीमेला लागून असल्याने भू-राजकीयदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा आहे. ऐतिहासिकदृष्टय़ा दुर्गम आणि बाह्य जगाशी मर्यादित संपर्क असलेला हा प्रदेश पायाभूत सुविधांच्या विकासावर लक्ष पेंद्रित केल्यामुळे एक महत्त्वाचे पर्यटन पेंद्र म्हणून उदयास येत आहे.
लडाखमधील रस्ते विकासाचा इतिहास केवळ नागरी विकासापुरता मर्यादित नसून तो भारताच्या भू-राजकीय आणि सामरिक गरजांशी घट्ट जोडलेला आहे. विशेषत: चीनच्या सीमावर्ती पायाभूत सुविधांच्या बांधकामाला प्रत्युत्तर म्हणून या प्रदेशातील रस्ते विकासाला गती मिळाली आहे.
राष्ट्रीय महामार्ग 3 (एनएच 3) : हा 556 किमी लांबीचा महामार्ग पंजाबमधील अटारीपासून सुरू होऊन लडाखमधील लेह येथे संपतो, ज्यापैकी सुमारे 170 किमी लांबीचा भाग लडाखमधून जातो. हा महामार्ग रोहतांग ट्रव्हर्स, नकी ला, लाचुलुंग ला, बरलाचा ला आणि तागलांग ला यांसारख्या नेत्रदीपक पर्वतीय खिंडीतून जातो. हा महामार्ग सीमावर्ती भागांशी जोडणी साधतो, सैन्य यांना या भागात सहज प्रवेश मिळवण्यास मदत करतो आणि विविध ग्रामीण भागांच्या विकासाला चालना देतो.
राष्ट्रीय महामार्ग 1 (एनएच 1) : सुमारे 534 किमी लांबीचा हा महामार्ग श्रीनगरला लेहसोबत जोडतो. हा महामार्ग हिमालयातील दुर्गम भागातून आणि भारत-पाकिस्तान नियंत्रणरेषेच्या जवळून धावतो, ज्यामुळे त्याचे सामरिक महत्त्व अनमोल आहे. बारामुल्ला, सोनमर्ग, झोजी ला, द्रास, कारगिल आणि लेह ही प्रमुख शहरे या महामार्गावर आहेत.
बॉर्डर रोड ऑर्गनायझेशन (बीआरओ) चे योगदान : ‘बीआरओ’ने लडाखमध्ये पायाभूत सुविधांच्या विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. त्यांनी 19 हजार फुटांपेक्षा जास्त उंचीवर उमलिंग ला खिंडीवर जगातील सर्वात उंच मोटारीयोग्य रस्ता बांधून जागतिक विक्रम केला आहे.
अटल बोगदा : ऑक्टोबर 2020 मध्ये रोहतांग खिंडीत अटल बोगदा सुरू झाल्यामुळे हिवाळ्यातही लडाखचा संपर्क कायम राहिला, ज्यामुळे वर्षभर पर्यटकांना लडाखला भेट देणे शक्य झाले. झोजिला बोगदा : 14.15 किमी लांबीचा हा बोगदा श्रीनगर आणि लेह (लडाख पठार) दरम्यान राष्ट्रीय महामार्ग 1 वरील द्रास व कारगिलमार्गे सर्व-हवामान कनेक्टिव्हिटी प्रदान करेल. हा आशियातील सर्वात लांब द्वि-दिशात्मक बोगदा असेल आणि प्रवासाचा कालावधी तीन तासांपेक्षा जास्त वरून केवळ 15 मिनिटांपर्यंत कमी करेल. लडाखची पाकिस्तान आणि चीनशी सीमा आहे व वर्षातून सुमारे सहा महिने हवाई पुरवठय़ावर अवलंबून असते. शिंकुला बोगदा : 15,800 फूट उंचीवर असलेला हा जगातील सर्वात उंच बोगदा असेल. 4.1 किमी लांबीचा हा ट्विन-टय़ूब बोगदा
ऑगस्ट 2028 पर्यंत पूर्ण होण्याची अपेक्षा आहे. यामुळे मनाली-लेह अंतर 60 किमीने कमी होईल आणि झंस्कर खोऱ्याला वर्षभर कनेक्टिव्हिटी मिळेल, ज्यामुळे लष्करी हालचाली व पर्यटन दोन्हीसाठी फायदा होईल. बोगद्यांचे बांधकाम लडाखमधील कनेक्टिव्हिटीमध्ये एक मूलभूत बदल घडवून आणत आहे, लडाख पर्यटकांसाठी खुले झाल्यानंतर 1974 मध्ये केवळ 527 पर्यटक आले होते, परंतु आता ही संख्या वर्षाकाठी पाच लाखांवर गेली आहे. ही वाढ अभूतपूर्व आहे, जी लेह शहराच्या स्थानिक लोकसंख्येच्या (30,870) सुमारे आठ पट आणि लेह जिह्याच्या लोकसंख्येच्या (1.33 लाख) दुप्पट आहे.
लेह लडाखमध्ये देशी पर्यटकांच्या भेटींमध्ये 4393.89 टक्क्यांची लक्षणीय वाढ झाली, तर परदेशी पर्यटकांच्या भेटींमध्ये किंचित घट झाली. यावरून असे दिसून येते की, रस्ते कनेक्टिव्हिटी सुधारल्यामुळे प्रामुख्याने देशांतर्गत पर्यटकांचा ओघ वाढला आहे. पर्यटकांच्या वाढत्या संख्येमुळे निवास आणि भोजन सुविधांची मागणी वाढली आहे. 2016 ते 2022 दरम्यान हॉटेल, गेस्ट हाऊस आणि होमस्टे यांसारख्या पर्यटक निवासांच्या संख्येत सुमारे 70 टक्के वाढ झाली (520 वरून 881), तर रेस्टॉरंट्सची संख्या 145 टक्के वाढली (57 वरून 140).
लडाखची पर्यटन क्षमता त्याच्या वैविध्यपूर्ण नैसर्गिक सौंदर्य, सांस्कृतिक वारसा आणि साहसी स्थळांमध्ये आहे, जे विविध प्रकारच्या पर्यटकांना आकर्षित करते. लडाखमध्ये लेह शहर, पँगॉन्ग त्सो तलाव, नुब्रा व्हॅली, चुंबकीय टेकडी, झंस्कर व्हॅली, हेमिस मठ, लामायुरू मठ, लेह पॅलेस, थिकसे मठ, खार्दुंग ला पास, स्टोक कांगरी, शांती स्तूप आणि सो मोरी झील यांसारखी अनेक विलोभनीय पर्यटन स्थळे आहेत. ही स्थळे नैसर्गिक (जसे की पँगॉन्ग त्सो, नुब्रा व्हॅली, चुंबकीय टेकडी), सांस्कृतिक/धार्मिक (जसे की मठ, शांती स्तूप, लेह पॅलेस) आणि साहसी (जसे की खार्दुंग ला पास, स्टोक कांगरी) अशा विविध प्रकारच्या आकर्षणांचा संगम दर्शवतात, ज्यामुळे लडाख हे एक बहुआयामी पर्यटन स्थळ बनले आहे.
रस्ते विकास, विशेषत: सर्व-हवामान कनेक्टिव्हिटी प्रदान करणारे बोगदे हे लडाखमधील पर्यटन वाढीचे मुख्य चालक आहेत. यामुळे पर्यटनाचा हंगाम वाढतो आणि दुर्गम भागांमध्येही प्रवेश सुलभ होतो. लडाखमधील रस्ते विकासाचे सामरिक महत्त्व अनमोल आहे. कारण ते केवळ लष्करी हालचाली सुलभ करत नाही, तर सीमावर्ती भागातील नागरी जीवनालाही मुख्य प्रवाहात आणते, ज्यामुळे राष्ट्रीय सुरक्षा आणि प्रादेशिक विकासाचे दुहेरी उद्दिष्ट साध्य होते.
