>> मेघना साने
आपल्याकडे श्रावण म्हणजे नुसते उपासतापास, व्रतवैकल्यं… असं गंभीर वातावरण… पण असा हा श्रावण अगदी मुलाबाळात माणसांमाणसात नांदत असतो. मंगळागौरीच्या आरत्यांनी, गोडाधोडाच्या पदार्थांनी, पोथी वाचन, सत्यनारायण आणि त्याच्या प्रसादाने मधुर आणि पवित्र बनतो. वेगवेगळ्या व्रतांनी वात्सल्यपूर्ण बनतो. कुसुमाग्रजांच्या कवितेप्रमाणे त्याचे ‘हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजरा श्रावण आला’ असे म्हणत स्वागत करूया.
‘सावन का महीना पवन करे सो…र…’ किंवा ‘आया सावन झुमके’ अशी गाणी ऐकून लहानपणी मला वाटायचं हे सावन का महिना म्हणजे मौज, मस्ती, हिरवळ, सुखद वाऱ्याच्या लहरी, निसर्गाचे सुंदर वातावरण…आणि प्यार वगैरे! मी एकदा धाकट्या काकांना विचारलंसुद्धा हिंदी गाण्यांमध्ये हा ‘सावन का महिना’ असतो तो आपल्याकडे नसतो का? तेव्हा ते म्हणाले, ‘सावन म्हणजे आपल्याकडचा श्रावण गं!’ आमच्याकडे श्रावण म्हणजे नुसते उपासतापास, व्रतवैकल्यं… गंभीर वातावरण असतं.
शंकराचे पूजन करून, श्रावण सोमवार करा म्हणजे चांगला नवरा मिळेल! मग मंगळागौरीचे उपास करा म्हणजे नवऱ्याचे आयुष्य वाढेल. शुक्रवारची सवाष्ण घाला म्हणजे पुण्य मिळेल. हिंदी गाण्यांप्रमाणे ‘आया सावन झूम के’ असा अनुभव काही येत नव्हता. कॉलेजमध्ये गेल्यावर कळायला लागलं की श्रावण म्हणजे ‘क्षणात येती सरसर येती शिरवे, क्षणात फिरूनी ऊन पडे…’ अशी बालकवींच्या कवितेतल्याप्रमाणे मजा असते. मग कशाला घ्यायची छत्री वगैरे? एखादा देखणा तरुण आपल्याला हळूच म्हणेल, ‘माझी छत्री मोठी आहे, ये ना छत्रीत! कशाला भिजतेस ?’ छे! ते फक्त कवितेतच असतं. मोठेपणी तर या सगळ्या भोळ्या कल्पनांचं हसू यायला लागलं. चार सोमवार उपास केल्यामुळे शंकर कसा प्रसन्न होईल? संसारात पडल्यावर कळतं, नवरोबांना एक दिवस प्रसन्न ठेवायचं म्हणजेसुद्धा तारेवरची कसरत असते. पण पूजा, उपासतापास यांच्यावर ज्यांचा विश्वास असतो त्यांच्या मनाला एक समाधान मिळत असतं.
श्रावण महिन्यात एकामागे एक एवढे सण येत असतात की गृहिणीची अगदी तारांबळ उडते. नवीनच लग्न होऊन सासरी गेलेल्या आपल्या या बहिणीला नागपंचमीच्या दिवशी भाऊ माहेरी न्यायाला यायचा. कारण पुढील सण लगेच राखी पौर्णिमा ना! हा सण आजही प्रत्येक बहीण उत्साहाने साजरा करते. भाऊ जवळ नसेल तर राखी पोस्टाने पाठविली जाते. बहिण गरीब, श्रीमंत कशीही असो, भाऊ राखी पौर्णिमेला जर घरी आला तर ती गोडाधोडाचे करतेच. शहरातले रस्तेदेखील रंगीत राख्यांनी फुलून गेलेले असते. बाजारात रंगीत साडय़ा, ड्रेस मटेरियल्स लावलेले असतात. हिरवा श्रावण असा रंगीत होऊन जातो. एखाद्या बहिणीचा भाऊ शिक्षणासाठी परदेशी असला, तर मग तिला फक्त व्हिडिओ कॉलवर समाधान मानावं लागतं. या काळात लोकांकडून गिफ्टची खरेदीही जोरात होते. पावसाने वातावरण सगळंच धुंद होऊन गेलेलं असतं. जिचा नवरा परदेशी गेलेला असतो ती मात्र ‘तेरी दो टकियों की नोकरी मेरा लाखोंका सावन जाये ‘असे म्हणत खिडकीतूनच पाऊस पाहत असते.
श्रावणातील मंगळवारी नवविवाहितेने मंगळागौरीची पूजा करण्याचा वर्षानुवर्ष प्रघात आहे. या मंगळागौरीच्या सणाला मुलीच्या सासर-माहेरचे सगळे एकत्र येतात. नवविवाहित मुलींबरोबर साधारण तिच्याच वयाच्या नुकत्याच लग्न झालेल्या मुली पूजेला बोलावल्या जातात. सगळ्या मिळून मंगळागौरीची पूजा करतात. आपले सगळे सण समाजाला जोडण्यासाठी असतात. आज अनेक पिढ्यानंतर मंगळागौरींचे खेळ टिकून आहेत. नोकरी करणाऱ्या स्त्रियासुद्धा आपल्या भाची किंवा पुतणीकडे मंगळागौर जागवायला जातात आणि जागरण करूनही दुसऱ्या दिवशी कामावरही जातात.
श्रावण शुक्रवारी सवाष्ण जेवायला घातली जाते. तिच्यासाठी पुरणावरणाचा स्वयंपाक केला जातो. मात्र आता बऱ्याच बायका नोकरीवर जाणाऱ्या असल्यामुळे एकेका मैत्रिणीवर नंबर लावले जातात. सवाष्ण हा शब्द आता बदलला पाहिजे. ‘कोणत्याही गृहिणीला जेवायला बोलवा’ असे म्हटले पाहिजे. शेवटी आनंद निर्माण करणे महत्त्वाचे. श्रावणातील एका अमावस्येला ‘मातृदिन’ असेच पंचांगात संबोधले आहे. आई आपल्या मुलांसाठी प्रार्थना करते. मुलांचे आयुष्य वाढावे म्हणून देवाला साकडे घालते. यालाच पिठोरी अमावस्या असेही नाव आहे. आई मुलांसाठी खीर-पुरी वगैरे बनवते. मात्र या सणात थोडा बदल करायला हवा. पिठोरी अमावस्येला आई मुलांसाठी व्रत करते ते चांगलेच आहे. मात्र ‘मातृदिना’ला मुलांनी आईची पूजा करण्याचा रिवाज ठेवायला हवा. लहानपणापासूनच मुलावर, मुलीवर हे संस्कार झाले तर कुटुंबसंस्था अधिक चांगल्या रीतीने टिकून राहील. गृहिणी एकूणच श्रावणामध्ये अनेक गोडधोड पदार्थ आपल्या कुटुंबियांसाठी करत असतात. उकडीचे मोदक, हळदीच्या पानावरची पानगी, पुरणपोळी, भोपळ्याचे घारगे, भरली केळी वगैरे. मातृदिनाला निनावे करण्याची पद्धत आहे. संतती रक्षणासाठी जिवतीची पूजा देखील केली जाते. या दिवशी मुलांचा मान असतो.
श्रावणात गोपाळकाला हा सण फार महत्त्वाचा आहे. तरुणांच्या उत्साहाला उधाण येते. दूध, पोहे, लाह्या असा एकत्र प्रसाद सगळ्यांना वाटला जातो. सर्व जातीच्या लोकांनी एकाच भांड्यातून तो खावा म्हणजेच सगळ्यांची एकी होईल अशी भावना त्यात असते. आमच्या शेजारच्या ढेमशे काकांना श्रावण आवडत नाही. कारण श्रावणात मासे खायला मिळत नाहीत.
माणसं एकमेकांच्या प्रेमात का पडतात याचे उत्तर कोणालाही ठाऊक नाही. पण श्रावणाच्या प्रेमात का पडतात याची अनेक उत्तरे सापडतील. ज्येष्ठ, वैशाख, आषाढ. यातील कोणताही महिना इतका वेळ घरात पाहुणा म्हणून थांबत नाही, पण श्रावण अगदी मुलाबाळात माणसांमाणसात नांदत असतो. नारळाच्या वडय़ा, खिरी, पुरणपोळ्या यांनी दिवस मधुर बनतो. पोथी वाचन, सत्यनारायण, त्यासाठी केलेल्या प्रसाद वाटपामुळे तो पवित्र बनतो. जिवती किंवा पिठोरी अमावस्या यातील आईच्या व्रतामुळे तो वात्सल्यपूर्ण बनतो. नातलगांच्या आणि मित्रांच्या भेटी गाठीने हासरा बनतो.
एकूणच कुसुमाग्रजांच्या कवितेप्रमाणे श्रावण हा ‘हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजरा श्रावण आला’ असे म्हणून त्याचे स्वागत करायला पुढे सरसावूया.
