>> वर्णिका काकडे
गोंडी ही द्राविडी भाषांच्या आदिवासी बोलींपैकी सर्वांत मोठी बोली आहे. ती मुख्यत मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश व ओरिसा या राज्यांत बोलली जाते. गोंडीची अनेक स्थानिक रूपे असून ती एकमेकांपासून बरीच भिन्न आहेत. त्यांपैकी ‘आदिलाबादी’ व ‘कोया’ यांचा अभ्यास झालेला असून इतरांचा व्हायचा आहे. गोंडीचा पाया द्राविडी असला, तरी तिच्या शब्दसंग्रहात मात्र इंडो-आर्यनचे प्रमाण बरेच आढळते. अतिप्राचीन गोंडवनात गोंडी लिपीने आणि गोंडी भाषेने एक समृद्ध राजभाषा म्हणून सन्मान प्राप्त केला होता.
समाजाशी सुसंवाद साधणारी गोंडी भाषा तिचे अतिप्राचीनत्व सिद्ध करते. हे सिद्ध करण्यासाठी गोंड समाजातले साहित्यिक मुन्शी मंगलसिंह मसराम यांनी गोंडी मुळाक्षरे हस्तलिखिताच्या स्वरूपात लिहिली.
तीन मुख्य गोंडी भाषा आहेतः आदिलाबाद गोंडी, अहेरी गोंडी आणि उत्तर गोंडी, ज्यांचे भाषिक सुमारे 2.9 आहेत. आदिलाबाद गोंडी ही भाषा महाराष्ट्र राज्यातील चंद्रपूर, नांदेड आणि यवतमाळ जिह्यात आणि तेलंगणा राज्यातील आदिलाबाद, करीमनगर आणि वरंगल जिह्यात बोलली जाते. अहेरी गोंडी (कोयम / गोंडी) ही भाषा महाराष्ट्र राज्यातील गडचिरोली जिह्यात आणि तेलंगणा राज्यातील आदिलाबाद जिह्यात बोलली जाते. ती सामान्यत देवनागरी लिपीत लिहिली जाते. मध्य प्रदेश राज्यातील बालाघाट, बैतुल, छिंदवाडा, मांडला आणि सिवनी जिह्यांमध्ये आणि महाराष्ट्र राज्यातील अमरावती, भंडारा, नागपूर, वर्धा आणि यवतमाळ जिह्यांमध्ये उत्तरी गोंडी बोलली जाते.
गोंडी भाषेत समृद्ध मौखिक परंपरा आहे, परंतु लिखित साहित्य फारसे नाही. लिहिताना, गोंडीसाठी सामान्यत देवनागरी किंवा तेलुगू लिपी वापरल्या जातात, तर 1918 मध्ये मध्य प्रदेशातील मुन्शी मंगल सिंग मसाराम यांनी तयार केलेली मसाराम गोंडी लिपी कधीकधी वापरली जाते. हैदराबाद विद्यापीठातील संशोधकांनी अलीकडेच गुंजाला गोंडीचा शोध लावला. 18 व्या शतकाच्या मध्यातील या लिपीतील हस्तलिखिते तेलंगणातील आदिलाबाद जिह्यातील गुंजाला या गावात सापडली. विशेषत उत्तर आंध्र प्रदेशात, तिचे पुनरुज्जीवन आणि वापर वाढवण्यासाठी प्रयत्न केले जात आहेत .
1 जून 1957 रोजी ‘आदर्श आदिवासी गोंडी लिपी बोध’ हे पुस्तक देवनागरी लिपीत प्रकाशित झाले. विठ्ठलसिंग धुर्वे यांनीही “गोंडी लिपी सुबोध‘ नावाचे पुस्तक गोंडी वाचकांसमोर 1989मध्ये आणले.
