>> वर्षा चोपडे
महाराष्ट्राला लाभलेल्या अनोख्या वारसावैभवाची समृद्धता आपल्याला बुलढाणा जिल्ह्यात पाहावयास मिळते. उल्कापातातून निर्माण झालेले लोणार सरोवर जसे प्रसिद्ध आहे तसेच इथली गोमुख मंदिर व दैत्यसूदन मंदिर त्यांच्या शिल्पसमृद्ध वास्तुकलेसाठी ओळखली जातात.
महाराष्ट्रातील बुलढाणा जिल्हा हा एकेकाळी आध्यात्मिक आणि ऐतिहासिक तसेच मौर्य साम्राज्याचा भाग होता आणि नंतर सातवाहन साम्राज्याचा भाग होता. चालुक्य आणि राष्ट्रकुटांनीही या भागात राज्य केले. मुघल, यादव, निजाम आणि ब्रिटिशांच्या काळात या भागात व्यापार वाढला. वाल्मीकी रामायणात याचा उल्लेख पंचपसर असा आहे. दंडकारण्यातून प्रवास करताना भगवान राम, माँ सीता व लक्ष्मणाने या सरोवराला भेट दिल्याचा उल्लेख आहे. लोणार सरोवर 52,000 ते 57,000 वर्षे जुने असल्याचा अंदाज आहे. विशेषत महाराष्ट्रातील दख्खन पठारावर उल्कापात आघात झाल्यामुळे ते तयार झाले.
काही पूर्वीच्या संशोधनात 52,000 वर्षे जुने असल्याचे सूचित केले गेले होते, परंतु अलीकडच्या अभ्यासात ते अंदाजे 57,000 वर्षे जुने असल्याचे दिसून आले आहे. भूगर्भशास्त्रज्ञ, पर्यावरणशास्त्रज्ञ, पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ, निसर्गशास्त्रज्ञ आणि खगोलशास्त्रज्ञांनी या सरोवराच्या विविध पैलूंवर अभ्यास केला आहे. स्कंद पुराण आणि पद्म पुराण यांसारख्या प्राचीन धर्मग्रंथांमध्ये तसेच 1600 च्या सुमारास लिहिलेल्या ‘ऐन-ए-अकबरी’ या ग्रंथात या सरोवराचा उल्लेख आढळतो. जिजाऊ माँसाहेबांचे माहेर सिंदखेडराजा लोणारच्या जवळच आहे. या जिल्ह्यातील लोणार सरोवराच्या काठावर आढळणारी अनेक यादव मंदिरे आणि हेमाडपंती मंदिरे म्हणून ओळखली जातात. लोणार हे प्रामुख्याने लोणार विवर आणि त्यात असलेल्या खाऱया पाण्याच्या सरोवरासाठी प्रसिद्ध आहे. हा परिसर त्याच्या समृद्ध जैवविविधतेसाठीदेखील ओळखला जातो, ज्यामध्ये विविध मंदिरे आहेत आणि निसर्गप्रेमी आणि संशोधकांना ती एक मोठी पर्वणी आहे. विशेषत भूगर्भशास्त्रज्ञ आणि पर्यावरणशास्त्राच्या क्षेत्रात युनायटेड स्टेट्स जिओलॉजिकल सर्व्हेसारख्या संस्थांनी विवर आणि त्याच्या निर्मितीचा अभ्यास केला आहे. लोणारमध्ये अनेक प्राचीन मंदिरे आहेत, ज्यात गोमुख मंदिर व दैत्यसूदन मंदिराचा समावेश आहे, ही मंदिरे त्यांच्या विशेष वास्तुकलेसाठी ओळखली जातात.
मंदिराशी संबंधित आख्यायिका सांगते की, लोणासुर किंवा लवणासुर नावाचा एक राक्षस या परिसरात राहत होता. तो राक्षस लोकांना आणि प्राण्यांना त्रास देत असे. तो प्रबळ झाल्याने देवांनाही संपवण्याची धमकी देत असे. त्यामुळे देवतांनी विष्णूदेवाला मदत करण्याची विनंती केली, आणि विष्णू भगवंताने त्याचा वध केला. त्यानंतर येथे विष्णूपूजेला सुरुवात झाली. हेच दैत्यसूदनाचे मंदिर हेमाडपंथी शैलीचे सर्वोत्तम उदाहरण आहे. या मंदिरावर खजुराहो मंदिरांमध्ये दिसणाऱया कोरीवकामांसारखेच कोरीवकाम आहे. मंदिराच्या मागील बाजूस असलेल्या मुख्य कोनाडय़ात सूर्याच्या उभ्या प्रतिमेवरून असे अनुमान काढले जाते की, हे मंदिर मूळत सूर्याला समर्पित होते. तथापि, सध्याच्या स्वरूपात ते दैत्यसूदन म्हणून विष्णूचे हिंदू मंदिर आहे. गर्भगृहात मृत लोणासुरावर उभा असलेला विष्णूचा पुतळा आहे. मंदिरावर विविध सजावट आणि महत्त्वपूर्ण प्रतिमांसह असंख्य कडा आहेत. अनेक प्रतिमा देवता आणि हिंदू पुराणांशी संबंधित घटना दर्शवितात. येथील तलाव आकर्षक आहे, पण त्याची पडझड झाली आहे. अंबर सरोवराजवळ एक हनुमान मंदिर आहे, ज्यामध्ये दगडापासून बनवलेली मूर्ती अत्यंत चुंबकीय असल्याचे मानले जाते. या सरोवराभोवती असंख्य मंदिरे आहेत, त्यापैकी बहुतेक मंदिरे आज भग्नावस्थेत आहेत. विष्णू, शिव, ब्रह्मा, लक्ष्मी, पार्वती, सरस्वती हे विवराच्या आत सापडलेल्या इतर मंदिरांमध्ये देवता आहेत.वाघ महादेव मंदिर, मोर महादेव मंदिरात शिवलिंग नाही.
असंख्य वटवाघळे येथे बघायला मिळतात. मंदिराचे खांब आणि दर्शनी भाग विखुरलेले दिसतात. मारुती मंदिर, कमलाजा देवी मंदिर,गोमुख मंदिर विवराच्या काठावर स्थित आहे. येथून एक बारमाही तळे वाहते आणि मंदिराला भेट देणारे यात्रेकरू या तळय़ात स्नान करतात. याला सीता न्हाणी मंदिर आणि धारा असेही म्हणतात. याच परिसरात भगवान शिवाचे एक अत्यंत उद्ध्वस्त मंदिर, जे यज्ञेश्वर महादेव मंदिर म्हणून ओळखले जाते ते बघायला मिळते.
आपल्या वारसावैभवाची काळजी घेणे आपले कर्तव्य आहे. म्हणूनच तळ्याची व इतर परिसराची स्वच्छता कायम राखायला हवी. विवराचे जतन करण्यासाठी, प्रदूषणमुक्त, कचरामुक्त लोणार असावे यासाठी प्रयत्न व्हायला हवेत. प्राचीन मंदिरे आणि अवशेष यांना इतिहास आहे. महाराष्ट्र सरकारने हे ठिकाण पर्यटन आकर्षण म्हणून विकसित करण्याची योजना सुरू केली; पण पर्यटकांनी, इतिहासप्रेमीनी स्वच्छतेचे भान ठेवणे गरजेचे आहे. या ठिकाणाला जगाच्या पर्यटनक्षेत्र यादीत मानाचे स्थान आहे. त्यामुळे त्याची जपणूक अत्यावश्यक आहे.
(लेखिका राजगिरी कॉलेज ऑफ सोशल सायन्सेस, कोची, केरळच्या महाराष्ट्रातील संपर्क अधिकारी म्हणून नियुक्त आहेत.)
