>> वर्णिका काकडे
आज जागतिक दूध दिवस. जगभरात आजच्या दिवशी (1 जून रोजी) दुधाचे आरोग्यातील आणि आहारातील महत्त्व पटवून देण्यासाठी हा दिवस साजरा केला जातो. मानवी शरीराला दुधाची नितांत आवश्यकता असते. दुधातील अन्नघटक शरीराच्या, मेंदूच्या संपूर्ण वाढीसाठी हातभार लावतात. नवजात बालकाच्या सुरुवातीच्या पोषणात आईच्या दुधाने पोषणतत्त्वांची कमतरता भरून काढली जाते आणि पुढच्या जीवनात गाय, म्हैस, शेळी या दूधदुभते देणाऱया पाळीव प्राण्यांच्या दुधापासून ही कमतरता भरून काढली जाते. यावरूनच मानवी शरीरासाठी दुधाचे महत्त्व अबाधित आहे हे लक्षात येते. हे महत्त्व अधोरेखित करणारा आजचा दिवस.
दूध हा आपल्या आहारातील आवश्यक घटक आहे. आपला देश दूध उत्पादनात सतत अग्रेसर असून, जगातील 22 टक्के दूध भारतात उत्पादित होते. भारतामध्ये दूध उत्पादनात उत्तर प्रदेश, राजस्थान, गुजरात, पंजाब, मध्य प्रदेश ही राज्ये आघाडीवर असून, महाराष्ट्र सहाव्या क्रमांकावर आहे. जगात दरडोई दुधाची उपलब्धता 256 ग्रॅम/ दिन इतकी असून, देशाची सरासरी 375 ग्रॅम/ दिन इतकी आहे. सध्या देशातील दूध उत्पादनात अग्रेसर असणारी राज्ये सोडल्यास अद्यापही उर्वरित राज्यात दुधाची प्रचंड कमतरता आहे. उत्पादित दुधापैकी 50 टक्के दूध पिण्यासाठी, 35 टक्के दूध देशी दुग्धजन्य पदार्थ बनवण्यासाठी व 15 टक्के दूध विदेशी पाश्चात्त्य संस्कृतीतून आलेले पदार्थ बनवण्यासाठी वापरले जाते.
सर्वात पहिला दूध दिवस 1 जून 2001 रोजी साजरा करण्यात आला होता. दुधाचा प्रचार आणि प्रसार करणं हा या दिवसाचा उद्देश आहे. जागतिक अन्न व कृषी संशोधन परिषदेच्या निर्देशानुसार 2001 पासून दरवर्षी 1 जून रोजी संपूर्ण जगात दूध दिवस साजरा केला जातो. संयुक्त राष्ट्रांच्या अन्न आणि कृषी संघटनेने (FAO) याची स्थापना केली. यात गेल्या काही वर्षांत 70 पेक्षा जास्त देश सहभागी होत आहेत. जागतिक दूध दिवसाद्वारे लोकांना दुधाचं उत्पादन, दुधाच्या पौष्टिकतेचं महत्त्व आणि दुधाच्या विविध उत्पादनांसह याचं आर्थिक महत्त्व समजावलं जातं.
दूध एक पूर्णान्न
दूध हा आपल्या दैनंदिन आहाराचा एक आवश्यक भाग आहे आणि अनेक महत्त्वाच्या पोषक घटकांचा साठा आहे. दररोज एक ग्लास दूध प्यायल्याने शरीराला योग्य प्रमाणात पॅल्शियम मिळते. तसेच प्रथिने, फॉस्फरस, पोटॅशियम, आयोडीन, राइबोफ्लेविन आणि पॅंटोथेनिक ऑसिडसारखे इतर महत्त्वपूर्ण पोषक घटकदेखील मिळतात. दूध व्हिटॅमिन बी 12 ची दैनंदिन आवश्यकता पूर्ण करण्यासदेखील मदत करते. विशेषतः शाकाहारी लोकांसाठी. दूध मेंदूच्या विकासास, निरोगी रक्तदाब राखण्यास, निरोगी रोगप्रतिकारक कार्यास समर्थन देण्यास आणि स्नायू, हाडे आणि दात मजबूत ठेवण्यास मदत करते. दुधामध्ये मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असलेल्या कॅल्शियममुळे शरीरातील हाडे व दात मजबूत राहतात. दुधामध्ये असलेले प्रोटीन मानवी शरीराच्या प्रोटीनच्या गरजेची पूर्तता करतात. शरीरात ऊर्जा निर्मितीचा भाग प्रोटीन करते. दुधामुळे त्वचेचे आरोग्य चांगले राहाते. दुधातील प्रोटीन ब्लडप्रेशर नियंत्रित ठेवण्यासाठी लाभदायक आहे. थंड दूध ऑसिडिटी कमी करते. दुधातील कार्बोहायड्रेडस् शरीरास ऊर्जा पुरवतात व हार्मोन संतुलनाचे काम करतात. दुधातील घटकामुळे शरीराचे पोषण व वाढ होते व प्रतिकारशक्ती निर्माण होते. कार्बोहायड्रेडस्, फॅटस् व प्रोटिन्सशिवाय दुधामध्ये ‘ए’, ‘बी’, ‘ई’ जीवनसत्त्वे, काही प्रमाणात ‘सी’ व ‘के’ जीवनसत्त्वे, मॅग्नेशियम व इतर काही मूलद्रव्ये असतात म्हणूनच दुधाला पूर्णान्न असे संबोधले जाते.
का साजरा करतात हा दिवस?
जगभरात दुधाला जागतिक आहार म्हणून मान्यता मिळावी हा महत्त्वाचा उद्देश हा दिवस साजरा करण्यामागे आहे. आजही दूध फक्त मुलांच्या आरोग्यासाठीच आवश्यक असून मोठय़ांना याची फारशी गरज नसते असे मानले जाते, परंतु दूध प्रत्येक व्यक्तीच्या आरोग्यासाठी आवश्यक असते. काही अन्नघटक जागतिक पातळीवर पोषणाचा महत्त्वाचा व समान स्रोत म्हणून आवश्यक मानले जातात. त्यातील दूध हा महत्त्वाचा अन्नघटक आहे. म्हणूनच आहारात दुधाचा समावेश करणे महत्त्वाचे आहे हे पटवून देण्याचा प्रयत्न आजच्या दिवसाच्या माध्यमातून केला जातो. लोकांपर्यंत दुधाचा प्रचार आणि प्रसार करणं हा या दिवसाचा उद्देश आहे. जगभरातील दुग्ध व्यवसाय व डेअरी किंवा दुधाच्या उत्पादनाच्या क्षेत्रात स्थिरता, उपजीविका आणि आर्थिक विकासास प्रोत्साहन देणे हादेखील एक महत्त्वाचा उद्देश यामागे आहे.
जगभरातील अनेक शेतकऱयांसाठी दुग्धजन्य पदार्थ हे उत्पन्नाचे मौल्यवान स्रोत आहेत. जगातील अनेक देशांच्या संस्कृतीचा आणि इतिहासाचा दूध हा महत्त्वाचा भाग आहे. भारत हा जगातील सर्वात मोठा दूध उत्पादक देश असून जागतिक उत्पादनात 22 टक्के वाटा आहे. त्यानंतर अमेरिका, चीन, पाकिस्तान आणि ब्राझीलचा क्रमांक लागतो. 1970 पासून दूध उत्पादनाचा सर्वाधिक विस्तार दक्षिण आशियातील देशांमध्ये झाला. आफ्रिकेतील दूध उत्पादन विकसनशील देशांच्या तुलनेत खूपच कमी वेगाने वाढत आहे, मुख्यतः गरिबी आणि हवामान बदलामुळे. चीन, इटली, रशिया, मेक्सिको, अल्जेरिया आणि इंडोनेशिया या देशांमध्ये सर्वाधिक दुधाचा तुटवडा आहे.
फूड अॅण्ड ऑग्रिकल्चर ऑर्गनायझेशन कॉर्पोरेट स्टॅटिस्टिकल डेटाबेस (FAOSTAT) च्या उत्पादन आकडेवारीनुसार, भारत दुग्ध उत्पादनात जगात पहिल्या क्रमांकावर आहे. देशातील दूध उत्पादनात आणखी वाढ करण्यासाठी, भारत सरकार अनेक केंद्र पुरस्कृत योजना राबवत आहे. आज जगभरात मोठय़ा प्रमाणात दुधाचं उत्पादन होत आहे. भारताने दूध उत्पादनातून जागतिक स्तरावर वेगळं स्थान प्रस्थापित केलं आहे.
भारतीय समाजात खाद्यपदार्थ, धर्म, संस्कृती आणि अर्थव्यवस्थेसह अनेक पैलूंमध्ये दुग्धव्यवसाय एक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते आहे. भारतामध्ये 300 दशलक्षपेक्षा जास्त गोवंशासह जगातील सर्वात मोठा दुग्ध जनावरे असलेला देश आहे. दुधाचे उत्पादन आणि वापर या दोन्ही बाबतीत भारत सर्व जगामध्ये प्रथम आहे. उत्पादित बहुतेक दुधाचा वापर देशांतर्गत केला जातो. 20 व्या शतकाच्या मध्यापासून ते उत्तरार्धापर्यंत धवल क्रांतीने भारतीय डेअरी उद्योगाला जगातील सर्वात मोठय़ा उद्योगात रूपांतरित केले. पूर्वी भारतात दूध उत्पादन मुख्यत्वे घरगुती स्तरावर केले जायचे. आज घडीला भारतातील डेअरी उद्योगाचा आर्थिक विकासावर मोठा परिणाम झालेला आपणास दिसून येतो आहे. देशात बहुतेक दूध म्हशीपासून येते, गायीचे दूध दुसरे आणि शेळीचे दूध तिसऱया क्रमांकावर येते.
दुग्धव्यवसाय हा भारताच्या कृषी अर्थव्यवस्थेचा महत्त्वाचा आवश्यक जीवनस्तर आहे, जो ग्रामीण रोजगार, पोषण आणि लाखो शेतकऱयांसाठी आर्थिक स्थिरतेमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतो. 8 कोटींहून अधिक ग्रामीण कुटुंबे दुग्धव्यवसायात गुंतलेली असल्याने, भारत हा जगातील सर्वात मोठा दुग्ध उत्पादक देश आहे, जो जागतिक दुग्ध उत्पादनात 23 टक्के वाटा देतो.
भारताच्या विविध भागांमध्ये दुग्ध व्यवसायाचे आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व आहे. भारत ही जगाची ’दूध राजधानी’ आहे. भारतात लाखो शेतकऱयांच्या जीवनात परिवर्तन घडवून आणणारे दुग्ध सहकारी संस्थांचे जाळे जगातील सर्वात जास्त विस्तारलेले आहे आणि या दुग्ध व्यवसाय क्षेत्राची प्रेरक शक्ती लहान शेतकरी आहेत. त्याला अनुसरूनच दुग्ध क्षेत्राला आकार देताना आजच्या दिवसाच्या माध्यमातून दूध व दुग्ध उत्पादनांबाबत जागरुकता निर्माण केली जाते.
‘द मिल्क मॅन’ अशी ओळख असलेले वर्गिस कुरियन हे भारतातील धवल क्रांतीचे जनक. कुरियन यांनी ‘अमूल’च्या माध्यमातून देशात दुग्ध क्रांती घडवली होती. डॉ. कुरियन यांनी तळागाळात लोकशाही उपक्रमांचा पाया रचण्यास मदत केली आहे. शेतकऱयांच्या हातात तंत्रज्ञान आणि व्यावसायिक व्यवस्थापन सोपवून, आपल्या लाखो गरीब लोकांचे जीवनमान सुधारता येईल असा त्यांचा विश्वास होता. त्यांनी निर्माण केलेली सहकारी चळवळ केवळ भारतासाठीच नव्हे तर जगभरातील विकसनशील देशांसाठी एक आदर्श बनली.
