लेख – दिवाळीचा फराळ आणि ऐतिहासिक संदर्भ

>> गौरी मांजरेकर

दिवाळीचा काळ म्हणजे पावसाळा संपून शेतात नवीन पीक (खरीप) तयार होण्याची वेळ असते. शेतीत वर्षभर केलेल्या कष्टानंतर आलेल्या नवीन पिकाचा आनंद फराळाच्या माध्यमातून साजरा केला जातो. महाराष्ट्रातील ओव्या (उदा. दिन दिन दिवाळी, गायी म्हशी ओवाळी…) या परंपरांचा शेती आणि पशुधनाशी असलेला संबंध दर्शवतात. दिवाळीचा फराळ आपल्या समृद्ध कृषी, ऐतिहासिक परंपरेशी जोडलेला आहे. तो केवळ चवदार खाद्यपदार्थ नाही, तर ऋतूप्रमाणे शरीराचे आरोग्य जपणारे पौष्टिक विज्ञान आणि कुटुंब, समाज यांना एकत्र आणणारा एक शक्तिशाली सांस्कृतिक दुवा आहे.

दिवाळी म्हणजे प्रकाशाचा, आनंदाचा आणि नवचैतन्याचा सण. हा सण साजरा करण्यापूर्वी भारतीय संस्कृतीमधील एका महत्त्वाच्या पैलूवर विशेष काम केले जाते, तो पैलू म्हणजे दिवाळीची साफसफाई. ही केवळ घराची स्वच्छता नसते, तर ती मनात वर्षभर जमा झालेला ‘अव्यवस्थितपणा’ दूर करण्याची एक आध्यात्मिक प्रक्रिया आहे. याच प्रक्रियेला जगप्रसिद्ध जपानी जीवनशैली तज्ञ मेरी कोंडो यांच्या ‘कोनमारी’ या तत्त्वज्ञानाची जोड दिल्यास दिवाळीची तयारी अधिक अर्थपूर्ण आणि परिणामकारक होऊ शकते.

त्याचबरोबर दिवाळीच्या उत्सवाचा अविभाज्य भाग म्हणजे दिवाळीचा फराळ. या फराळाची चव, त्यामागचे ऐतिहासिक संदर्भ, त्यांचे पौष्टिक मूल्य आणि कुटुंबाला एकत्र आणणारे फराळाचे सांस्कृतिक सामर्थ्य या लेखात सविस्तरपणे मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे.

दिवाळीची लगबग केवळ साफसफाई आणि रोषणाईने पूर्ण होत नाही. ती पूर्णत्वाला जाते ती घरात तयार होणाऱया फराळ नावाच्या विशेष दिवाळी मेजवानीने.

फराळ हा केवळ खाद्यपदार्थांची रेलचेल नसून तो भारतीय संस्कृती, ऋतुमानाचे विज्ञान आणि कुटुंबाना जोडणारा दिवाळी सणाचा महत्त्वाचा धागा आहे.

दिवाळी साधारणपणे ऑक्टोबर-नोव्हेंबर (आश्विन-कार्तिक) महिन्यात येते. हा काळ म्हणजे पावसाळा संपून शेतात नवीन पीक (खरीप) तयार होण्याची वेळ असते. शेतीत वर्षभर केलेल्या कष्टानंतर आलेल्या नवीन पिकाचा आनंद फराळाच्या माध्यमातून साजरा केला जातो. महाराष्ट्रातील ओव्या (उदा. दिन दिन दिवाळी, गायी म्हशी ओवाळी…) या परंपरांचा शेती आणि पशुधनाशी असलेला संबंध दर्शवतात.

ऐतिहासिक उगम – प्राचीन उपनिषदे आणि पुराणांमध्ये शरद ऋतू (आश्विन-कार्तिक) मध्ये केल्या जाणाऱया यज्ञांचा आणि मेजवान्यांचा उल्लेख आहे. दिवाळी याचदरम्यान येते. काही ऐतिहासिक नोंदीनुसार, लाडूसारख्या गोड पदार्थाची निर्मिती सुमारे 2400 वर्षांपूर्वी मिठाई म्हणून नव्हे, तर औषधी गरज म्हणून झाली असावी. धान्य, तूप आणि गूळ किंवा साखर वापरून बनवलेले हे लाडू पौष्टिक आणि शारीरिक थकवा दूर करण्यासाठी वापरले जात असत.

ऋतुमानाचे विज्ञान ः दिवाळीच्या आसपास हवामानामध्ये बदल होऊन थंडीची चाहूल लागते. अशा वातावरणात शरीराला अधिक पॅलरी आणि ऊर्जा आवश्यक असते. फराळातील लाडू, शंकरपाळी, चिवडा हे पदार्थ या बदलत्या ऋतूसाठी शरीराला तयार करतात.

स्थलांतरासाठी मदत – पूर्वीच्या काळी वाहतुकीची साधने फारशी नव्हती. दिवाळीच्या काळात लोक लांबच्या प्रवासाने एकमेकांना भेटायला जात असत. फराळाचे पदार्थ (उदा. चकली, करंजी, लाडू) हे दीर्घकाळ टिकणारे आणि प्रवासात सोयीचे होते. त्यामुळे या पदार्थांची अधिक लोकप्रियता वाढली.

प्रादेशिक पदार्थांचा समावेश

महाराष्ट्राच्या फराळात काही मूळ पदार्थ आहेत, तर काही इतर प्रांतांतून स्वीकारले गेले आहेत.

चकली ः दक्षिण भारतातून आली असून (तेथे मुरुक्कू म्हणतात), महाराष्ट्रात ती अविभाज्य भाग बनली आहे. येथे ती तांदूळ आणि विविध डाळींच्या भाजणीपासून बनवली जाते, जी तिला अधिक पौष्टिक बनवते.

बुंदीचा लाडू ः मूळतः राजस्थानचा मानला जातो. तो पूर्णपणे स्वीकारला गेला आणि बेसन तसेच रव्याच्या लाडवांसोबत महाराष्ट्राच्या फराळाचा आवश्यक गोड पदार्थ बनला.

करंजी ः महाराष्ट्रातील एक पारंपरिक गोड पदार्थ. यात मुख्यतः सुके खोबरे, रवा, खसखस आणि वेलचीचे सारण भरले जाते. करंजीचा इतिहास प्राचीन आहे. मौर्यकालीन शिल्पांमध्ये करंजीसारखी मिठाई दर्शविणाऱया शिल्पाकृती आढळतात. प्राचीन संस्कृत पाकशास्त्राrय ग्रंथात याचा उल्लेख ‘पूपक’ म्हणून आढळतो.

मेरी कोंडो शैलीतील साफसफाई आपल्याला भौतिक आणि मानसिक गोंधळ दूर करून एका शांत व अर्थपूर्ण जीवनाची कल्पना साकारण्यास मदत करते. घरात आनंद देणाऱया वस्तूच ठेवण्याचा हा संकल्प घरात येणाऱया लक्ष्मीचे स्वागत अधिक जागरूकपणे करण्याची संधी देतो.

दिवाळीचा फराळ आपल्या समृद्ध कृषी, ऐतिहासिक परंपरेशी जोडलेला आहे. तो केवळ चवदार खाद्यपदार्थ नाही, तर ऋतूप्रमाणे शरीराचे आरोग्य जपणारे पौष्टिक विज्ञान आणि कुटुंब, समाज यांना एकत्र आणणारा एक शक्तिशाली सांस्कृतिक दुवा आहे.