>> विनायक
माणसाची जास्तीत जास्त आयुर्मर्यादा शंभर वर्षांची. शुभेच्छा देतानाही ‘जीवेत् शरदः शतम्’ म्हणजे शंभर शरद ऋतू अनुभवा असं म्हटलं जातं. आठवडय़ांच्या भाषेत शतायुषी माणूस 5200 आठवडे जगतो. कारण एका वर्षात 52 आठवडे येतात. आता त्यापेक्षा 120 ते 150 वर्षे जगलेली काही माणसं असतात असं म्हणतात. पण त्यांच्या जैविक अस्तित्वाचं परीक्षण केल्यावरच वय निश्चित होऊ शकतं. बाकीच्या प्राण्यांमध्ये ओशक क्वेहॉग 500, ग्रीनलॅण्ड शार्क 400, अल्डेब्रा कासव 190 तर काही हत्ती माणसासारखेच 100 वर्षे जगतात. मध्य प्रदेशातील पन्ना अभयारण्यातील वत्सला हत्तीणीचं वय शंभरीवर गेलंय. केरळातील नीलांबर अरण्यात तिचा जन्म झाला होता. विज्डम नावाचा लेखन- अॅल्बेट्रॉस प्रजातीचा पक्षी पंच्याहत्तरीचा झाल्याची नोंद आहे. विज्डमसुद्धा एक वृद्ध माता आहे. तिला 36 पिल्लं झाली. बाकी प्राणी-पक्षी पन्नाशीपर्यंत किंवा त्यापेक्षाही कमी जगतात.
वनस्पतींमध्ये अमेरिकेतल्या कॅलिपहर्नियामध्ये 4800 वर्षांचं एक ब्रिस्टलकोन ‘पाइन’चं झाड आहे. वड-पिंपळ साधारण 200 ते 300 वर्षे तग धरतात. आता पृथ्वीवरच्या सर्वात वयोवृद्ध सजीवाची माहिती घेऊ. अॅटलॅन्टिक ग्लास स्पंज हे त्याचं नाव आणि वय आहे फक्त 15000 वर्षे! वयोवृद्ध म्हटलं की, आपल्या नजरेसमोर उतारवयातील, काहीशी थकलेली व्यक्ती येते. वास्तविक या शब्दात केवळ वयाच्या वाढीचा विचार आहे. वृद्ध म्हणजे वृद्धिंगत झालेला. अनेक प्रजाती आणि काही माणसंही वाढत्या वयातसुद्धा तेजस्वी, तजेलदार आणि सध्याच्या भाषेत ‘ऑक्टिव’ असतात. अशा अनेक शतायुषी मंडळींना भेटण्याचा योग आलाय. त्यांचा शंभरीच्या उंबरठय़ावरचा उत्साह पाहून चकित झालो होतो. कोणत्याही सजीवाच्या बाबतीत असंच आहे. कोणत्या लिव्हिंग पंडिशनमध्ये किती पोषणमूल्यांसह आणि कोणताही आजार- अपघात न होता आयुष्य गेलं असेल तर वाढतं वय केवळ एक आकडा असतो. माणसाच्या बाबतीत त्यानेच निर्माण केलेल्या व्यापाची अनेक टेन्शन किंवा ताणतणावही असतात.
सध्या सर्वच सजीवांना सतावणारी गोष्ट म्हणजे प्रदूषणात झालेली बेसुमार वाढ, वाढतं जागतिक तापमान आणि एखाद्या ‘कॅन्डॅमिक’मुळे अकल्पितपणे निर्माण होणारी समस्या. अचल सजीवांना नैसर्गिक आपत्तींपासून दूर जाता येत नाही. त्यामुळे पूर, भूकंप, त्सुनामी, चक्रीवादळ यात दोन-चारशे वर्षे तग धरलेल्या महावनस्पतींनाही धाराशायी व्हावं लागतं. तरीही प्रत्येक सजीव पेशीची जगण्याची ऊर्मी अफाट असते. साधं गवताचं उदाहरण घ्या. शुष्क झालेल्या मातीवर पावसाचे चार थेंब पडले की गवताची पाती उगवतात. अगदी खडकाळ भागातही सांदी कोपऱ्यातून डोकावू लागतात. पाऊस बहरात आला की गवत या व्यापक विषयाचा विचार करू.
यावेळी एका सर्वाधिक आयुष्य असणाऱया सजीवासंबंधी जाणून घ्यायचंय. हा एक ‘स्पंज’सारखा सागरी सजीव असून हवापाण्याच्या तीव्र बदलांशी सामना करत तो जगू शकतो. यातील सिनेकिरा अॅन्टार्क्टिकासारख्या प्रजाती तर हजारो वर्षे जगतात. या ‘ग्लास स्पंज’चा एकूणच सागरी जिवांना अन्नपुरवठय़ासाठी फार उपयोग होतो. सूक्ष्म सजीवांना हे स्पंज आश्रय देतं. त्यामुळे जैविक चयापचयाला मदत होते. यातील अॅनॉक्सिपॅलिक ज्युबिनीसारखे ‘स्पंज’ गेल्या 15 हजार वर्षांपासून जैविक ऊर्मी सांभाळत कार्यरत आहेत. या ‘स्पंज’ना इकोसिस्टिम इंजिनीअर असं म्हटलं जातं. अॅन्टार्क्टिकाजवळच्या सागरतळाचा सुमारे 85 टक्के भाग त्यांनी व्यापला आहे. यातील काही म्हणजे ‘सिनेकिरा’सारखे स्पंज पिवळसर रंगाचे आणि तंतुमय असतात. स्पंज समुद्रात जितके खोलवर राहतात तेवढं त्यांचं जीवनमान अधिक असतं. एच. जे. कार्टर यांनी 1872 मध्ये या सिनेकिरा स्पंज प्रजातीचा विशेष अभ्यास केला. 2002 मध्ये दुसऱया अॅनॉक्सिपॅलिक्सचा अभ्यास झाला तेव्हा ते स्पंज इतकं कसं जगतात? या प्रश्नाचं उत्तर त्यांच्या खोल सागरातल्या वसतीस्थानाशी निगडीत आहे. समुद्रात 330 ते 6500 फूट खोलपर्यंत त्यांचा विस्तार आढळतो. त्यांची वाढ अत्यंत धीम्या गतीने म्हणजे वर्षाकाठी केवळ दोन सेंटीमीटर इतकीच झाल्याची नोंद आहे तर काही स्पंज गेल्या दशकभरात ‘जैसे थे’च आहेत!
या स्पंजचे अनेक प्रकार आहेत. पृथ्वीच्या पृष्ठभागाप्रमाणेच पृथ्वीवरच्या 73 टक्के सागरी पसाऱ्यात लक्षावधी सूक्ष्म आणि महाकाय सजीव सामावलेले आहेत. यापूर्वी आपण पृथ्वीवरचा सर्वात मोठा सजीव असलेल्या ‘ब्लू व्हेल’ची (नील मत्स्य) माहिती घेतली होती. यातल्या अनेक गोष्टी आपल्या व्यवहारी जगात येत नसल्याने त्यांची माहिती असण्याचं काही कारण नसतं. परंतु जर थोडे कुतूहल जागं केलं तर पृथ्वीवरचे आपले असंख्य सजीव वसाहतकार कुठे नि कसे राहतात याची जाणीव होईल.
कोणत्याही ऋतुमानात निसर्गभ्रमण केलं तर विविध झाडांची, फुलं, पानं, फळांची, पक्ष्यांची, प्राण्यांची म्हणजे एकूणच ‘फ्लोरा’ (वनस्पती) आणि फौना (चल सजीव) ओळख होते. पृथ्वीवर सुमारे 80 लाख सजीव राहतात. त्यापैकी हजारभर तरी आपल्याला ठाऊक असतात का? त्यांची माहिती घेणं हे विज्ञान आणि जमलं तर त्यांचं निरीक्षण करणं हे रंजन!
