>> विश्वास वसेक
कालिदासाने ‘रघुवंशा’त ‘इंदिवरश्यामा’ असा एक शब्दप्रयोग केला आहे. इंदिवर म्हणजे नीलकमल, त्याच्याप्रमाणे श्याम. इंदिवर-श्याम आणि गौरवर्णाच्या संगमातून अन्योन्य शोभेचे सौंदर्य उत्पन्न होते. ‘अमरकोशा’त काळ्या रंगाची सात नावं आली आहेत. कृष्ण, नील, असीत, श्याम, काल, श्यामल, मेचक. हे शब्द केवळ प्रतिशब्द नसून त्यामध्ये रंगच्छटेचे सूक्ष्म भेद असले पाहिजेत. कृष्ण अगर नीलवर्णात गौरवर्णाची किंवा गौरवर्णात कृष्ण अगर नीलवर्णाची छटा असली म्हणजे त्या कांतीला ‘श्याम’ किंवा ‘श्यामल’ म्हणायचे. श्यामला हे एक स्वप्न आहे, सुखस्वप्न आहे. ते वस्तुस्थितीत कधीच अवतरत नाही… त्या मोहक इंदिवर श्यामाची ही सौंदर्य व्याख्या…
गोरेपणा हा आपल्याकडे स्त्री सौंदर्याचा निकष का आणि कसा झाला ही एक काळजी करण्यासारखीच गोष्ट आहे. डॉ. राम मनोहर लोहियांच्या मते सौंदर्याच्या निकषाबद्दलची ही विकृत दृष्टी राजकीय प्रभावातून निर्माण होत असली पाहिजे. जवळपास तीन शतके युरोपियन गोरे लोक जगावर वर्चस्व गाजवीत आहेत. त्यांची गुलामगिरी करताना आपल्यात गोरेपणाचे श्रेष्ठत्व भिनले असावे. प्रजासत्ताकानंतर जन्मलेल्या माझ्यात या गुलामगिरीचे अवशेषही नाहीत. स्नेहल पाठक नावाच्या माझ्या मैत्रिणीला मी सतत ‘श्यामल’ म्हणून हाका मारत होतो. तिने चूक वारंवार लक्षात आणून दिली तेव्हा अशी चूक जाणीवपूर्वक करताना मला तिच्या कांतीचा गौरव करावयाचा होता हे सांगायचे राहून गेले. त्यासाठी आता हा लेख लिहावा लागतोय.
‘अमरकोशा’त काळ्या रंगाची सात नावं आली आहेत. कृष्ण, नील, असीत, श्याम, काल, श्यामल, मेचक. हे शब्द केवळ प्रतिशब्द नसून त्यामध्ये रंगच्छटेचे सूक्ष्म भेद असले पाहिजेत. कृष्ण अगर नीलवर्णात गौरवर्णाची किंवा गौरवर्णात कृष्ण अगर नीलवर्णाची छटा असली म्हणजे त्या कांतीला ‘श्याम’ किंवा ‘श्यामल’ म्हणायचे. वसंत बापटांच्या शब्दांत – ‘रंगाने तू गव्हाळ त्यातून अंगावरती सोनसळा.’
कालिदासाने ‘रघुवंशा’त ‘इंदिवरश्यामा’ असा एक शब्दप्रयोग केला आहे. इंदिवर म्हणजे नीलकमल, त्याच्याप्रमाणे श्याम. इंदिवर-श्याम आणि गौरवर्णाच्या संगमातून अन्योन्य शोभेचे सौंदर्य उत्पन्न होते. माझ्या तिन्ही मेव्हण्या इंदिवर श्यामा आहेत. त्या मी कुणाला दिसू देणार नाही, पण अशी दुर्मीळ कांती लाभलेल्या डॉ. श्यामल गरुड, चंद्रज्योती भंडारी आणि डॉ. शोभा रोकडे या मराठीच्या प्राध्यापिका माझ्या पाहण्यात आहेत.
आनंद साधले यांनी तर रुक्मिणीसुद्धा श्यामाच होती असे म्हटले आहे. डॉ.रा.शं.वाळिंबे यांनी शुभ्रवर्णातच दुसरी एखादी छटा मिसळून श्याम हा तेजस्वी व मोहक वर्ण झाला असला पाहिजे असे म्हटले आहे. त्यांनी ‘श्यामा म्हणजे चारुगात्री व तप्तकांचनवर्णा अशी स्त्री ’ या व्याख्येचा उल्लेख केला आहे.
भारतात सुखावह काय असते आणि ते सुखकारक का असते, याचे उत्तर महाकवी कालिदासाने दिलं आहे.
कूपोदकं, वटच्छाया
श्यामा स्त्री इष्टिकागृहं
शीतकाले भवे दुष्णं
ग्रीष्मकालेच शीतलम्
आडाचे ताजे पाणी उन्हाळ्यात प्रकृतीला मानवेल व रुचेल एवढेच गार असते. कृत्रिमपणे थंड केलेले फ्रीजचे पाणी रुचते, पण मानवत नाही. कूपोदक हिवाळ्यात कोमट असते. कारण भोवतालच्या भूमीत मुरलेला उष्मा ते धारण करते. सरोवराचा विस्तार मोठा असल्याने त्याचे पाणी हिवाळ्यात फार गार असते. वडाची छाया दाट असते. पाने मोठी असल्यामुळे त्यातून हवा खेळती राहते. घर विटांचे बांधावे. विटा उष्णतावाहक नसल्यामुळे उन्हाळ्यातही विटांच्या घरात गारवा नाहीसा होत नाही. स्त्री कशी असावी? श्यामला. कारण ती ‘शीते सुखोष्ण सर्वांगी ग्रीष्मे या सुखशीला’ अशी असल्यामुळे सर्व ऋतूंत सुखकारक असते.
स. आ. जोगळेकरांनी ‘गाथा सप्तशती’च्या प्रस्तावनेत ‘श्यामा’विषयी फारच सुंदर लिहिले आहे.
…आणि श्यामला म्हणजे अशा वर्णाची स्त्री,निमगोरी, निमकाळी, श्यामला, पण तकतकीत. श्यामला ही सौंदर्याची सीमा, समाधानाचे निधान, अप्रसूता, पण बाला नव्हे. यौवनमध्यस्ता-यौवन आणि प्रौढत्व यांच्या चंचल सीमारेषेवर. एक पाऊल जरा इकडे तर दुसरे जरा तिकडे अशा तरल अवस्थेत असलेली, अल्लड भूतकाळाकडे अपांग दृष्टीने अवलोकन करीत असलेली आणि भविष्यातील उपभोगांकडे आतुर व आसक्त दृष्टिक्षेप करणारी!
श्यामला हे एक स्वप्न आहे, सुखस्वप्न आहे. ते वस्तुस्थितीत कधी अवतरत नाही, पण प्रत्यक्षावर स्वप्नाचा आरोप केला जातो इतकेच.
स. आ. जोगळेकरांप्रमाणेच डॉ. राम मनोहर लोहियांमधला कवी श्यामा स्त्री ने जागा केला. कातडीच्या रंगाचे सौंदर्य हे कांती, मृदुता आणि निर्दोषता यामुळेच जाणवत असते. मृदू, निर्दोष आणि कांतिमान त्वचा कर्पूरगौर रंगात क्वचित सापडते. मात्र ती घनश्याम वर्णाइतकीच उन्मादक असते. डॉ. लोहियांनी आसामला स्त्री सौंदर्याच्या जादूची आणि मोहकतेची भूमी मानले आहे. तिथल्या स्त्रिया श्यामाच असतात.
डॉ. लोहियांच्या मते द्रौपदी ही आपल्या ‘कृष्णा’ या नावाप्रमाणेच सावळी होती. ती श्रेष्ठ सुंदरीही असावी. तिच्या हरणासारख्या डोळ्यांत बुद्धीचे तेज चमकत असावे. गौरवर्णी स्त्री पेक्षा सुंदर श्यामलवर्णी स्त्री सर्वांगाने सुडौल असते. राधा गोरी असावी. बाल आणि युवक वयातला कृष्ण राधेशी समरस झाला असावा व प्रौढ वयातील श्रीकृष्णाचे मन ‘कृष्णा’ने व्यापले असावे. राधा आणि कृष्ण तर एकरूपच होते. तारुण्यात नकळत गौरवर्णीय स्त्री त गुंतून पडायचे आणि प्रौढ वयात मात्र श्यामवर्णीय स्त्री आवडू लागायची ही चूक आम्ही कृष्णाचे वंशज किती काळ करत राहणार आहोत असा मिस्कील प्रश्न शेवटी डॉ. लोहियांनी विचारला आहे.
जे गद्धेपंचविशीच्या आत लग्न करतात त्यांना ‘गोरी बायकोच’ हवी असते. अशा प्रकारे गोऱया बायकोचा आग्रह धरण्यात अपरिपक्वता आणि अरसिकता आहे.
(लेखक ज्येष्ठ साहित्यिक आहेत.)
