>> संजीव साबडे
मुंबईत बऱयाच ठिकाणी कचोरी आणि सामोसा हे पदार्थ एकाच ठिकाणी मिळतात. छोटी रेस्टॉरंट्स, रेल्वे कॅन्टीन वा हातगाडय़ांवर सामोसा आणि कचोरी शेजारी बसलेले असतात. खरं तर त्यांचा संबंध असण्याचं कारण नाही. कचोरी ही राजस्थानातून आलेली आणि सामोसा मध्य पूर्वेकडील देशांतून पंजाबमार्गे येऊन भारताच्या सर्व भागात स्थायिक झाला. त्याच मध्य पूर्वेत प्रथम बनली गेलेली जिलबीही इथे अशी येऊन बसली. तेही इथल्याच कुटुंबातील मुलगी असावी तशी. त्यामुळे बऱयाच ठिकाणी सामोसा आणि कचोरीच्या सोबत जिलबीही असते.
सामोसा वा कचोरी खाल्ल्यानंतर जिलबी तोंडात विरघळायला हवी, असा जणू नियमच. सामोसा असो वा कचोरीसोबत एक गोड आणि एक तिखट चटणी असते. काही ठिकाणी थोडं गोडसर दही. त्या चटण्यांनीच यांना बांधून ठेवलं आहे. काही विक्रेते त्यावर नायलॉन शेव पसरतात. काही बारीक चिरलेला कांदा, कोथिंबीर आणि वरून डाळिंबाचे लाल चुटुक दाणे पसरतात. पुरीसारख्या पोकळ आणि आत नावाला मसाला असलेल्या कचोरीचे नखरेच फार. काही जणांना कचोरीचं हे टॉपिंग आवडत नाही. त्यांच्यासाठी कचोरी फोडून त्यावर छोले वा रगडा आणि त्यावर तिखट-गोड चटण्या असतात. कचोरी थंड असली तरी गरम छोले वा रगडय़ामुळे ती खाणं सुसह्य होतं. कचोरी भेळ नावाचा प्रकारही आलाय. तयार कचोरी हाताने तोडून मग कुस्करायची आणि त्यावर रगडा, त्या दोन चटण्या, दही, शेव, कांदा असा लगदा खायला द्यायचा. कचोरी भेळेप्रमाणेच सामोसा भेळही केली जाते. सामोशात वाटाणे व बटाटे असल्याने ती भेळ बरी लागते.
कचोरी रगडा वा चटणीशिवाय कोरडी लागते. पूर्वी राजस्थानातून महाराष्ट्रात येऊन अकोल्यात स्थायिक झालेल्या तिरथराम शर्मा यांची कचोरी तळलेल्या हिरव्या मिरचीसह दिली जाते. कचोरी हा राजस्थानातील लोकांचा पूर्वी प्रवासात नेण्याचा व खराब न होणारा पदार्थ. आपल्याकडे धपाटी वा लहान मुलांसाठी पुरी भाजी असे, तशी तिथे कचोरी. तिथले हवामान फारच गरम, त्यामुळे कचोरीत तिखटपणा नसतो. इंग्रजीत कचोरीला स्टफ्ड ब्रेड म्हणतात, पण त्यात स्टफ्ड काही सापडतच नाही. काही कचोरीमध्ये मात्र बटाटा व हिरवे वाटाणे, काहीमध्ये कांदा, काहीत मुगाची डाळ असं काही तरी तळाला असतं. गुजरातमध्ये कचोरी पोहोचली आणि त्यात हुरडा व मसाला शिरला. आपल्या आणि गुजरातमध्ये फराळी कचोरीत बटाटे, कोथिंबीर, लिंबाचा रस, थोडी साखर हे वाटण घालत वरील मैदा वजा केला. त्या जागी राजगिरा व साबुदाण्याचं पीठ आलं. चटणीही उपासाची म्हणजे नारळाची आली. उडप्यांनी तर ओला नारळ व साखरेचं मिश्रण असलेली कचोरी बनवली.
बरेच दिवस टिकणाऱया गोल गरगरीत कचोऱया फरसाण दुकानात मिळतात. त्यासोबत चटणी, दही, शेव काहीच लागत नाही. ती कोरडी असली तरी लागते मस्त. कचोरीचे प्रकारही असंख्य. खस्ता कचोरी, राज कचोरी, प्याज कचोरी, शेगाव कचोरी, पंढरपुरी कचोरी, आलू कचोरी. आता तर काही ठिकाणी खिमा कचोरीही मिळते. मुंबईत मात्र ती कुठे दिसली नाही. कचोरी विकणाऱयांची खासियत म्हणजे ते राजस्थानी वा गुजरातीच असतात. काही वेळा सिंधी दुकानं वा रेस्टॉरंटमध्ये कचोरी असते. काही ठिकाणची कचोरी तेलात तर काही ठिकाणी तुपात तळलेलीही असते.
गोरेगावचं सप्रे अँड सन्स, दादरचं आस्वाद व प्रकाश, विले पार्ले, दादर, गिरगाव येथील पणशीकर, ठाणे येथील गोखले रोड अशा जवळपास सर्व अस्सल मराठी शाकाहारी ठिकाणी उपवासाची कचोरी असते. काही ठिकाणी अनेकांच्या उपासाच्या वा एकादशी वगैरे दिवशी ही कचोरी असते. जिथे ती नसते, तिथे कचोरीचं भावंड असलेलं फराळी पॅटिस असतं. उडप्यांच्या रेस्टॉरंटमध्ये गेला तर तिथे गोड कचोरी मिळते. सोबत गोड दही (बहुदा वाटीत लस्सीच) देतात. पण अस्सल कचोरी खायची असेल तर राजस्थानी, गुजराती, सिंधी वा पंजाबी ठिकाणीच जायला हवं. उत्तर भारतीय रेस्टॉरंटमध्येही अशी कचोरी मस्त मिळते. गिरगांवात ऑपेरा हाऊसजवळ तसंच बोरिवली व जुहूच्या तिवारी ब्रदर्सकडे मिळणारी कचोरी अप्रतिम. तिथे खस्ता कचोरी, राज कचोरी व क्लब कचोरी असे तीन प्रकार मिळतात. इथले दर काहीसे अधिक असले तरी पैसा वसूल होतो. बाबुलनाथ मंदिर परिसरातील दवे फरसाणमध्ये साधी गोल आणि उपवासाची कचोरी छान मिळते. काळबादेवी आणि झवेरी बाजार ही तर राजस्थानी कचोरीची राजधानीच. झवेरी बाजारातील नथुलाल गोपीलालची कचोरी खूप प्रसिद्ध व लोकप्रिय. तिथेच जगन्नाथ चतुर्भुजकडेही मस्त कचोरी मिळते. झवेरीच्या खाऊ गल्लीतला कचोरीवालाही लोकप्रिय आहे. अंधेरी मार्केट परिसरातील पंजाबी घसीटारामकडे मिळणारी कचोरीही मस्त. अंधेरी पूर्वेला महाकाली भागातील गुलाटी स्वीट्सची राजस्थानी कचोरीही अत्यंत लोकप्रिय आहे. विलेपार्ल्यात नेहरू रोडवर गेलात तर सौराष्ट्रमधील कचोरी चुकवू नये. मरिन लाइन्सच्या फणसवाडीत चतुर्भुजची तिखट गोड चटण्या असलेली गरम कचोरी अगदी ऑथेण्टिक! सायनची गुरुकृपा आणि ए-1 सामोसा ही दोन्ही ठिकाणं कचोरी व सामोसासाठी प्रसिद्ध. इथली कचोरी थोडीशी महाग, पण ओरिजिनल चवीची. बोरिवलीला कोरा केंद्रासमोर रबडीवाला या मोठय़ा रेस्टॉरंटमध्ये खस्ता व प्याझी कचोरी उत्तम मिळते. कांदिवलीच्या चारकोप मार्केटमध्ये आणि बोरिवलीच्या बाभई नाक्यावर मिळणारी कचोरी खास आपल्या शेगाव स्पेशल. ती अर्थातच अधिक मसालेदार असते. चेंबूरच्या झामा स्वीट्समधील कचोरी उत्तम व परवडणारी.
ठाण्याला नौपाडा, घंटाळी, पोखरण, जांभळी नाका अशा अनेक ठिकाणी शेगाव कचोरी मिळते. प्रशांत कॉर्नर व टीप टॉपची कचोरी प्रसिद्ध आहे. मीरा रोड-भाईंदरला कोटा कचोरीही छान मिळते.
