>> वैश्विक, [email protected]
मागच्या लेखात आपण परतारा ग्रह म्हणजे काय ते वाचलं. असे किती परताऱ्यांभोवतीचे ग्रह आपल्याला सापडलेत? 1995 मध्ये आम्ही खगोल मंडळाच्या आकाशदर्शन कार्यक्रमाच्या वेळी नव्यानेच सापडलेल्या ‘51-पेगॅसी-बी’ नावाच्या परतारा ग्रहाचा उल्लेख आवर्जून करायचो. पेगॅसस किंवा महाश्व तारकासमूहातला ‘सूर्यासारख्या पेगॅसी ताऱ्याभोवती फिरणारा ‘51-पेगॅसी-बी’ हा पहिला दूरस्थ ग्रह मायकेल मेयर आणि डिडियर क्वेलॉझ यांनी त्याच वर्षी (1995) शोधून काढला होता. या ग्रहावर पृथ्वीसारखी जीवसृष्टी असेल का याची चर्चा या वेळी उत्साहाने रंगायची. रेडियल व्हॅलासिटी मेथडनुसार शोधलेला हा ग्रह चांगलाच लक्षात राहिला. या संशोधनासाठी मेयर आणि क्वेलॉझ यांना 2019 मध्ये नोबेल पुरस्कारही प्राप्त झाला.
त्यानंतर मात्र 10 मे 2025 पर्यंत म्हणजे गेल्या तीन दशकांत सुमारे 5,893 परतारा ग्रह शोधले गेले! एखाद्या संशोधनाला मोमेन्टम म्हणजे गती प्राप्त झाली की, ते किती वेगात पुढे जातं पहा! एवढय़ा परतारा ग्रहांपैकी केवळ सुमारे 60 ग्रह वसतीयोग्य असतील असं संशोधकांना वाटतं.
याला अनेक कारणं आहेत. एखाद्या ताऱयाभोवती ग्रहमाला आहे याचा अर्थ लगेच तिथे पृथ्वीसारखी वस्ती असेल असं नाही. याचं उत्तम उदाहरण म्हणजे आपली ग्रहमाला. आपल्या ग्रहमालेतल्या इतर ग्रहांवर कुठे वस्ती आहे? कुठेतरी, केव्हातरी चंद्र-मंगळावरच्या किंवा गुरू-शनी या ग्रहांच्या मोठय़ा नैसर्गिक उपग्रहांवरच्या जलसाठय़ाच्या बातम्या येतात. त्यात कदाचित मायक्रोन किंवा अतिसूक्ष्म सजीव असूही शकतात, परंतु ज्या प्रकारची जीवसृष्टी आपल्या कल्पनेत असते पिंवा हॉलीवूडच्या सिनेमात ‘एलियन’ म्हणून दिसते तशी प्रत्यक्षात कुठेही असल्याचा ठोस पुरावा नाही.
ड्रेक समीकरण किंवा हर्टझस्प्रन्ग रसेल आलेखानुसार एखादा तारा किंवा ग्रह यांची स्थिती आधी स्पष्ट व्हायला हवी. सूर्याचं तापमानही प्रत्येक ग्रहावर सारखं नाही. बुधावर गेलं तर भस्मसात होऊ आणि गुरूपलीकडे गेले तर थंडीने गोठून जाऊ अशी एकूण आपल्याच ग्रहसंकुलातली अवस्था. मग फक्त पृथ्वीवर कशी जीवसृष्टी बहरली?
याला अनेक कारणं आहेत. सूर्यासारखा तारा आणि पृथ्वीसारखा ग्रह यांच्या अंतराचं, तापमानाचं आणि पृथ्वीचा मर्यादित कल असलेला अक्ष, तसंच आपला चंद्र या सर्वांचं गुणोत्तर किंवा सोप्या शब्दांत ‘नातं’ काय आहे ते लक्षात आलं तर अतिसूक्ष्म सजीवांपासून (व्हायरस) ते अतिविशाल (ब्लू व्हेल) सजीवांपर्यंत विस्तारलेल्या सजीवांच्या साखळीत माणूस नावाचा प्राणी कसा उत्क्रांत झाला याचा अंदाज येईल.
आपली पृथ्वी आपल्यासारख्या जीवसृष्टीसाठी सूर्यापासून ‘हॅबिटेबल झोन’ किंवा वसतीयोग्य कक्षेत आहे. आधी बुध-गुरूंचा उल्लेख केला इतपं भयंकर तापमान किंवा शीतलता आपल्या ग्रहावर नाही. तापमानातील, थंडी पडण्यातील बदल नक्कीच आहेत, परंतु त्या बदलांशी ‘जुळवून’ घेण्याची क्षमता विकसित झालेलेच सजीव या पृथ्वीवर टिकले आहेत. आफ्रिकेत अनेक प्राणी कळपाने, ऋतुमानानुसार मायग्रेशन करतात किंवा आपली राहण्याची जागा बदलतात, तर अनेक मायग्रेटरी किंवा स्थलांतरित पक्षी वार्षिक स्थलांतर करत स्वतःला आणि आपल्या प्रजातीला जगवतात. त्यांना निसर्गात बदल करता येत नाही किंवा त्याच्याविरुद्ध जाता येत नाही. त्यांचं जीवन निसर्गाशी सुसंगत असतं. याउलट ‘बुद्धिमान’ माणसाचं जीवन आपण सभोवतालच्या परिस्थितीत आपल्याला अनुकूल बदल करून जगू शकतो. ‘ग्लोबल वॉर्मिंग’ला अनेक अंशी कारणीभूत असलेला माणूस उन्हाळ्यात एसी किंवा अन्य कुलिंग सिस्टिम वापरतो आणि थंडीत उबदार कपडे परिधान करतो. त्याला हवामानानुसार स्थलांतर करावं लागत नाही. त्यामुळे विविध प्रकारचे जैविक चक्र असलेले सजीव पृथ्वीवर सुखाने नांदतात. त्यांच्या जगण्याला पुरेसा प्राणवायू, पाणी, अन्नधान्य त्यांना पृथ्वी देते. आपल्या ग्रहमालेत इतरत्र असं कुठेही नाही.
मग परताऱयांच्या एखाद्या ग्रहावर पृथ्वीसारखी किंवा त्याहून प्रगत जीवसृष्टी असेल का? अब्जावधी ताऱयांभोवतीच्या अब्जावधी ग्रहांपैकी अनेक ग्रहांवर तशी जीवसृष्टी असायला हरकत नाही. त्याचं उत्कृष्ट ‘मॉडेल’ म्हणजे आपली पृथ्वीच आहे. मात्र ‘ते’ सजीव आपल्या सारख्याच्या जैविक परिस्थितीत राहत असतील असं नाही. अशी जीवसृष्टी असले की नसेल याची चर्चा/वादातून करण्यातून नव्या संशोधनाचा ‘तत्त्वबोध’ झाला तर उत्तम. जोपर्यंत निश्चित पुरावा मिळत नाही, तोपर्यंत वैज्ञानिक निष्कर्षाप्रत मात्र जाता येत नाही. आता कुठे परतारे आणि त्यांच्याभोवती असलेल्या ‘ग्रहमाला’ सापडायला लागल्या आहेत. विराट विश्वाचा शोध घेत निश्चित निष्कर्ष काढायचा तर पेशन्स किंवा संयमही तितकाच हवा. थोडा धीर धरला तर उद्या कदाचित हजारो परताऱ्यांभोवतीच्या परग्रहांवरच कुणीतरी संदेशाद्वारे ‘भेटेल’सुद्धा! तसा एक उमेदवार सापडलाय त्यापैकी के.टू-18बी आणि दुसरा टी.आय-733 बी. तो आपल्यापासून 245 प्रकाशवर्षे दूर आहे इतकंच. त्यापेक्षा महत्त्वाचा के.टू-18बी असून त्याचा अभ्यास चाललाय.
