<<< डॉ. प्रीतम भी. गेडाम >>>
लोकसंख्या आणि गरजेनुसार प्रगत ग्रंथालयांच्या बाबतीत आपण खूप मागे आहोत. आजच्या आधुनिक युगात वाचकांना कमी वेळेत चांगल्या सेवासुविधांचा लाभ घेता यावा म्हणून ग्रंथालयांमध्ये तंत्रज्ञानदृष्ट्या प्रगत संसाधनांचा वापर केला जात आहे. एआय क्रांती नुकतीच सुरू झाली आहे, ज्याचा परिणाम ग्रंथालयांवरही झाला आहे, म्हणजेच ग्रंथालय उन्नतीसाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर केला जात आहे.
माणसाच्या जीवन विकासाचा मुख्य आधार शिक्षण आहे आणि त्या शिक्षणाचा मुख्य पाया ग्रंथालये आहेत. विकसित ग्रंथालये शिक्षणाला बळकट करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. जगभरात ग्रंथालये चांगली विकसित झाली आहेत. आता ई-पुस्तके आणि सर्व प्रकारचे ई-साहित्य इंटरनेटद्वारे सर्वत्र सहज उपलब्ध आहे. डिजिटल आणि व्हर्च्युअल ग्रंथालयांची मागणी सतत वाढत आहे. आपल्या देशातील अनेक उच्च शिक्षण संस्था, महागडय़ा खासगी शैक्षणिक संस्थांची ग्रंथालये चांगल्या प्रकारे विकसित होऊन वाचकांना सर्वोत्तम सेवा देत आहेत. शासनसुद्धा शिक्षण आणि ग्रंथालयांच्या विकासात मदत करत आहे. तरीही लोकसंख्या आणि गरजेनुसार प्रगत ग्रंथालयांच्या बाबतीत आपण खूप मागे आहोत. आजच्या आधुनिक युगात वाचकांना कमी वेळेत चांगल्या सेवासुविधांचा लाभ घेता यावा म्हणून ग्रंथालयांमध्ये तंत्रज्ञानदृष्ट्या प्रगत संसाधनांचा वापर केला जात आहे. एआय क्रांती नुकतीच सुरू झाली आहे, ज्याचा परिणाम ग्रंथालयांवरही झाला आहे, म्हणजेच ग्रंथालय उन्नतीसाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर केला जात आहे.
ग्रंथालयांचा चांगला विकास, उत्तम सेवासुविधा आणि प्रत्येक वाचकाला पुस्तक आणि प्रत्येक पुस्तकापर्यंत सहज उपलब्धता हे ग्रंथालयाचे निष्पक्ष धोरण आहे. पद्मश्री डॉ. एस.आर. रंगनाथन यांनी दिलेले ग्रंथालय शास्त्राचे पाच नियम कृत्रिम बुद्धिमत्तेद्वारे अधिक चांगल्या प्रकारे पाळले जाऊ शकतात. पुस्तके वापरण्यासाठी आहेत, प्रत्येक वाचकाला त्याचे पुस्तक मिळाले पाहिजे, प्रत्येक पुस्तकाला वाचक मिळाला पाहिजे, वाचकांचा वेळ वाचला पाहिजे आणि ग्रंथालय ही एक विकसित होणारी संस्था आहे हे नियम ग्रंथालयांच्या सुलभतेचे महत्त्व, वापरकर्त्यांच्या आवश्यकता आणि त्यांच्या विकसनशील स्वरूपावर भर देतात. कृत्रिम बुद्धिमत्ता हे पाचही नियम उत्तम पाळू शकेल.
कृत्रिम बुद्धिमत्ता साधने वाचकांना संबंधित पुस्तके, लेख आणि इतर साहित्य सामग्री जलद शोधणे सोपे करतात. मशीन लर्निंगसाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या क्षमता शैक्षणिक ग्रंथालयांमध्ये वैयक्तीकृत शिक्षण अनुभवांचे दरवाजे उघडतात. वापरकर्त्यांच्या वर्तनाचे आणि पसंतींचे विश्लेषण करून ग्रंथालये वैयक्तिक गरजांनुसार सूचना आणि संसाधने तयार करू शकतात. साहित्याच्या वापराच्या पद्धतींचे विश्लेषण करून आणि विशिष्ट संसाधनांच्या भविष्यातील मागणीचा अंदाज घेऊन एआय संग्रह विकासास अनुकूलित करण्यास मदत करू शकते.
इंडेक्सिंग ऑटोमेशन वाचकांना नवीन सामग्री शोधण्यास, विशिष्ट आणि अचूक साहित्य सामग्री प्रदान करण्यास आणि वेगवेगळ्या विषयांमध्ये नेव्हिगेट करण्यास मदत करेल, जे मॅन्युअल इंडेक्सिंगसह सहज शक्य नाही. त्यामुळे वाचक आणि कर्मचाऱ्यांचा वेळ वाचेल. एकाच विषयावरील कागदपत्रे जुळवणे किंवा समान विषय, उपाय किंवा घटनेचे वर्णन करणारे विभाग जोडणे सहज शक्य आहे. आपण विषयाशी संदर्भानुसार संबंधित हजारो कागदपत्रांच्या सामग्रीची तुलना करू शकतो. एआय जगभरात इंटरनेटवर उपलब्ध असलेल्या साहित्यातून विषयानुसार कागदपत्रे शोधते, त्यांचा अभ्यास करते आणि वाचकांना जलद डेटा प्रदान करते. संशोधन पत्रांच्या वास्तविक मजकुरावर आधारित एआय अल्गोरिदम वास्तविक संशोधनाच्या चांगल्या मॅपिंग सिस्टम तयार करतील, ज्या संशोधकांसाठी उपयुक्त ठरतील. एआयच्या मदतीने कोणत्याही पुस्तकाचा किंवा लेखाचा सारांश देणे ही एक अतिशय सोपी प्रक्रिया आहे.
एखादे नवीन पुस्तक, जर्नल किंवा इतर साहित्य प्रकाशित झाल्यावर एआय टूल्स वाचकांना सतर्क करू शकतात तसेच विशिष्ट ग्रंथालय संसाधनांकडे निर्देशित करू शकतात. पुनरावृत्ती होणाऱ्या प्रश्नांची उत्तरे देण्याचा त्रास संपेल. कारण पुनरावृत्ती थांबेल आणि वेळ वाचेल. ग्रंथालयाच्या कामाची गुणवत्ता वाढेल. संशोधनाचे प्रमाणीकरण किंवा पुनर्वापर क्षमता त्याच्या वाचकांच्या संख्येपेक्षा जास्त महत्त्वाचे आहे, कारण केवळ ठोस आणि वैध संशोधनच विस्तृत वाचक वर्गाला पात्र आहे. ग्रंथालय प्रक्रिया आणि डिजिटल संसाधनांमध्ये मशीन लर्निंग लागू केल्याने संग्रह विश्लेषण, व्हिज्युअलायझेशन आणि जतन ऑप्टिमाईझ करता येते आणि सेवांच्या तरतुदीशी संबंधित खर्च कमी करता येतो. कृत्रिम बुद्धिमत्ता साधने प्रगत शोध क्षमता प्रदान करून, संबंधित संसाधनांची शिफारस करून आणि डेटा विश्लेषणात मदत करून विद्यार्थ्यांना आणि संशोधकांना मदत करतात. ग्रंथालयांमध्ये व्हर्च्युअल असिस्टंट आणि चॅटबॉट्सचा वापर खूप सामान्य झाला आहे. वारंवार विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नांची उत्तरे देऊन मार्गदर्शन होते. त्यामुळे संबंधित कर्मचाऱ्यांचे काम सोपे झाले.
एआय हे ग्रंथालय सेवा वाढवू शकते आणि दक्षता सुधारू शकते, परंतु ते अल्गोरिदमिक पूर्वग्रह, डेटा सुरक्षा, कॉपीराइटसंबंधी काळजी आणि मानवी संपर्काचे संभाव्य विस्थापन याबद्दलदेखील चिंता निर्माण करते. एआयकडून कोणीही तथ्ये मिळवू शकते, परंतु त्या तथ्यांचा अर्थ काय आहे, ते कसे जोडतात आणि ते विश्वसनीय आहेत की नाही हे समजून घेणे हे शेवटी माणूसच ठरवू शकेल. दुसरीकडे एआय-संचालित ग्रंथालय कर्मचारी आणि वाचकांमधील मानवी संपर्क कमी करू शकते. तसेच एआयचा वापर चुकीची माहिती निर्माण करण्यासाठी आणि खोटेपणा पसरविण्यासाठी केला जाण्याची शक्यता आहे. ज्यामुळे माहितीचा विश्वासार्ह स्रोत म्हणून ग्रंथालयाची भूमिका संशयाच्या भोवऱ्यात सापडू शकेल.
इंटरनेटवर उपलब्ध असलेल्या माहितीमधून एआय फिल्टर करते आणि गरजेनुसार माहिती सादर करते. ग्रंथालयांनी सर्व वाचकांसाठी एआय-संचालित सेवा उपलब्ध करून देण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता स्वीकारताना ग्रंथालयांनी त्यांच्या सेवांचा मानवी पैलू राखण्याचा आणि वाढविण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. जरी एआय ग्रंथालयांना अनेक फायदे देत असले तरी ते सुरक्षित आहे याची खात्री करण्यासाठी संभाव्य धोके आणि आव्हाने यांचा विचार करणे महत्त्वाचे आहे. तरीही ग्रंथालयाला प्रगत बनवण्यात एआयचे योगदान अमूल्य ठरू शकते. आपल्याला फक्त त्याच्या वापरात कुशल, सावध आणि जागरूक राहण्याची आवश्यकता आहे.
