>> डॉ. समिरा गुजर जोशी
कुमारसंभव या कालिदास रचित काव्याचे रसग्रहण करताना यातील गाजलेल्या मदनदहन प्रसंगातील नाटय़मयता अनुभवताना आपण भारावून जातो. अत्यंत अलंकारिक शब्दमाधुर्य, त्यातील गेयता, शब्दातीत सादरीकरण यातून या नाटय़ाचा दृश्यमय अनुभवच आपल्याला मिळतो.
आज ‘कुमारसंभवा’तील अतिशय गाजलेला असा मदनदहनाचा प्रसंग पाहू. एखाद्या नाटय़मय प्रसंगाला दृश्य रूपात पाहणे ही एक गोष्ट असते आणि ती शब्दांत वाचून अनुभवणे ही दुसरी गोष्ट आहे. त्यातून आज तंत्रज्ञान इतके पुढारले आहे की, आपल्याला कोणतेही दृश्य साकार करणे आज फार अवघड राहिलेले नाही, पण कालिदासाने हा सगळा प्रसंग इतका सुंदर साकारला आहे की, आपण जणू तो प्रसंग डोळ्यांसमोर पाहतो आहोत असेच वाटावे.
तर प्रसंग असा घडला की, वसंतासमवेत मदन भगवान शंकरांची तपश्चर्या भंग व्हावी म्हणून तपोभूमीत दाखल झाले. त्याच वेळी नित्य वंदना करण्यासाठी पार्वतीही आपल्या सखी समवेत तेथे आली. भगवान शंकरांनी आपले डोळे उघडले. याच वेळी मदनाने आपल्या धनुष्यावर संमोहन नावाचा बाण चढवला. जितेंद्रिय असणाऱया भगवान शंकरांवरसुद्धा त्याचा थोडा का होईना, परिणाम झालाच. महासागरामध्ये तरंग उमटावेत तसेच त्यांच्या मनात चंचल भावनांचे तरंग उमटले. पार्वतीला पाहून त्यांचे मन मोहित झाले. आपले मन एका स्त्राrकडे का आकर्षित होत आहे याचा, त्यांनाही प्रश्न पडला. त्यांच्या नजरेतील आकर्षण जाणवून भारावून गेलेली आणि मदनाच्या आसपास असण्याचा परिणाम अनुभवणारी पार्वती लाजून खाली पाहू लागली. हे घडते आहे न घडते तोच संमोहन बाण चालवण्यासाठी वीरासनात सज्ज असलेला मदन भगवान शंकरांच्या दृष्टीस पडला.
तक्षणी त्यांच्या भुवया रागाने चढल्या. रागाने लाल झालेल्या त्यांच्या चेहऱयाकडे पाहणे कुणालाच शक्य नव्हते. तोच संतापाने त्यांनी तिसरा डोळा उघडला आणि त्यातून आगीचा लोळ मदनाच्या दिशेने झेपावला. सगळे देव “प्रभू, क्रोध करू नका’’ असे म्हणेपर्यंत हे अघटित घडूनही गेले. हे दृश्य लांबून पाहणारी रती ग्लानी येऊन खाली कोसळली. कालिदास लिहितो, ‘एका अर्थी बरेच झाले. काही काळ तरी पतीच्या मृत्यूचे दुःख तिला कळणार नाही.’
पार्वती या प्रकाराने इतकी भांबावली की, अचेतन पुतळ्यासारखी स्तंभित उभी होती. हिमालय, तिचा पिता, हे कळताच वाऱयाच्या वेगाने आला आणि तिला चक्क उचलून घेऊन गेला. त्याच्या दोन भुजांमध्ये नाजूक पार्वतीला पाहून असे वाटत होते की, ऐरावत हत्तीच्या दातांमध्ये अडकलेली जणू कमलवेलच आहे ती ! या कालावधीत शुद्ध हरपलेली रती भानावर आली. तिच्यासमोर आता कामदेव नव्हता, तर त्याने जसे धनुष्य पेलले होते तशीच त्याची आकृती भस्मामध्ये दिसत होती. जणू भस्माने रांगोळी काढली असावी. हे पहिल्यानंतर तिने केलेला विलाप ‘रती विलाप’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. आपली प्रिय व्यक्ती अशी डोळ्यांसमोर दिसेनाशी झाल्यावर जे दुःख होते त्याचा उच्चार कसा करावा? रतीचे हे शोक करणे इतके स्वाभाविकपणे कालिदासाने चितारले आहे की, आपल्याही डोळ्यांत अश्रू उभे राहावेत. म्हणून कवी नागार्जुन एका हिंदी कवितेत म्हणतात –
शिवजी की तिसरी आँख से
निकली हुई महाज्वाला में
घृतमिश्रित सूखी समिधासम
कामदेव जब भस्म हो गया
कालिदास! सच सच बतलाना!
रती रोयी या तुम रोए थे?
रती, मदन… म्हटलं तर ही दैवी पात्रे ! त्यांचे जीवन कसे असेल, शृंगार कसा असेल या सगळ्याची इतकी वास्तव कल्पना कालिदासाने केली आहे की, दाद दिल्याशिवाय राहवत नाही. रती म्हणते, “तू म्हणायचास, मी तुझ्या हृदयात राहते. मी म्हणायचे की, तू मला भुलवण्यासाठी काही थापा मारतोस. आज माझेच म्हणणे खरे ठरले ना! मी जर तुझ्या हृदयात असते तर तू नष्ट झाल्यावर मी कशी जिवंत राहिले असते?’’
किंवा तिला ज्या आठवणी येतात त्याविषयी ती म्हणते, “एकदा तू दुसऱया कुठल्या तरी मुलीचे नाव घेतलेस म्हणून मी जे कमळाचे फूल कानावर माळले होते, त्याने तुला मारायला गेले तर त्याचे परागकण डोळ्यांत उडून तुझे डोळे झोंबू लागले होते. ते आठवून तू आज असा रुसून बसला आहेस का?’’
“तू माझ्या डाव्या पायावर आळता लावत असताना देवांचा निरोप आला म्हणून तसाच तू कर्तव्य पूर्ण करण्यासाठी धावलास. आता तूच सांग, माझ्या उजव्या पायाला तू आळता लावण्यासाठी परत येणार नाहीस का?’’…. ती अशा प्रकारे शोक करत असताना पतीपाठोपाठ सती जाण्याचा निर्धार करते. तोच आकाशवाणी होते की, मदनाला उःशाप मिळाला आहे. जेव्हा भगवान शंकर आणि पार्वती यांचा विवाह होईल तेव्हा पुन्हा मदनाला त्याचे शरीर प्राप्त होईल.
‘कुमारसंभव’ या काव्याची ओळख करून घेतली. आता पुढील लेखापासून महाकवी भारवीच्या ‘किरातार्जुनीय’ या महाकाव्याची ओळख करून घेऊ.
