>> अ‍ॅड. प्रशांत माळी
पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यानंतर भारत-पाकिस्तान संबंध पुन्हा एकदा तणावपूर्ण झाले आहेत. पारंपरिक युद्धाच्या जोडीला आता सायबर युद्धाचा नवा अध्याय सुरू झाला आहे. पाकिस्तानमधील विविध हॅकर गटांनी भारतीय वेबसाइट्सवर मोठय़ा प्रमाणावर सायबर हल्ले करण्याचा प्रयत्न केला आहे. सायबर युद्ध हे पारंपरिक युद्धापेक्षा वेगळे आणि अधिक धोकादायक आहे. सायबर हल्ल्यांमुळे केवळ तांत्रिक नुकसान होत नाही, तर देशाच्या आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय स्थैर्यावरही परिणाम होतो. त्यामुळे सायबर सुरक्षेला राष्ट्रीय सुरक्षेइतकेच महत्त्व देणे आवश्यक आहे.
पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यानंतर भारतावर पाकिस्तानकडून सायबर हल्ल्यांची लाट दिसून येत आहे. वाढत्या लष्करी तणावाच्या पार्श्वभूमीवर एप्रिल 2025 मध्ये जम्मू-कश्मीरमधील पहलगाम येथे झालेल्या दहशतवादी हल्ल्याने संपूर्ण देश हादरला. या हल्ल्यात अनेक निष्पाप नागरिकांचा आणि सुरक्षा दलांच्या जवानांचा बळी गेला. या घटनेनंतर भारत आणि पाकिस्तानमधील तणाव पुन्हा एकदा वाढला आहे. केवळ सीमारेषेवरच नव्हे, तर सायबर अवकाशातही संघर्षाची नवी लाट उसळली आहे. पाकिस्तानमधील विविध हॅकर गटांनी भारतीय वेबसाइट्सवर मोठय़ा प्रमाणावर सायबर हल्ले करण्याचा प्रयत्न केला आहे. या सायबर हल्ल्यांमुळे भारताच्या राष्ट्रीय सुरक्षेला आणि माहिती तंत्रज्ञान पायाभूत सुविधांना मोठा धोका निर्माण झाला आहे.
पहलगाम हल्ल्यानंतर पाकिस्तानमधील `Cyber Group HOAX1337`, `National Cyber Crew`, `Transparent Tribe` (APT36) यांसारख्या हॅकर गटांनी भारतीय लष्कराशी संबंधित शाळा, माजी सैनिकांसाठीच्या आरोग्य सेवा, सरकारी संस्था, शैक्षणिक संस्था आणि इतर नागरी सेवा यांना लक्ष्य केले आहे. या हल्ल्यांमध्ये वेबसाइट्स हॅक करून, पहलगाम हल्ल्यातील पीडितांची खिल्ली उडवणारे संदेश, आक्षेपार्ह मजकूर आणि दहशतवादी प्रचार टाकण्यात आला. काही वेबसाइट्सवर पाकिस्तानचा झेंडा आणि भारतविरोधी घोषणाही दाखवण्यात आल्या. या सायबर हल्ल्यांचा उद्देश केवळ तांत्रिक नुकसान करणे नव्हे, तर भारतीय समाजात भीती, संभ्रम आणि अस्थिरता पसरवणे हाच होता.
भारतीय सायबर सुरक्षा यंत्रणांनी या हल्ल्यांना वेळीच ओळखून त्वरित प्रतिसाद दिला. महाराष्ट्र सायबर विभागाच्या माहितीनुसार, पहलगाम हल्ल्यानंतर केवळ महाराष्ट्रातच 10 लाखांहून अधिक सायबर हल्ल्यांचे प्रयत्न नोंदवले गेले आहेत. हे हल्ले केवळ पाकिस्तानपुरते मर्यादित नव्हते, तर मध्य पूर्व, इंडोनेशिया आणि मोरोक्को येथूनही काही हॅकर गटांनी भारताविरुद्ध सायबर हल्ले केले. या हल्ल्यांमध्ये फिशिंग ईमेल, बनावट पीडीएफ फाइल्स, खोटय़ा वेबसाइट्स, मालवेअर आणि रॅन्समवेअरचा वापर करण्यात आला. `Transparent Tribe` या पाकिस्तानस्थित गटाने `CrimsonRAT` सारख्या मालवेअरचा वापर करून भारतीय संरक्षण आणि शैक्षणिक संस्थांना लक्ष्य केले.
या सायबर हल्ल्यांमुळे भारतीय नागरिकांची वैयक्तिक माहिती, सरकारी कागदपत्रे, लष्करी हालचालींची माहिती आणि आर्थिक व्यवहार धोक्यात आले. काही हल्ल्यांमध्ये सरकारी वेबसाइट्स काही काळासाठी बंद पडल्या, तर काही ठिकाणी महत्त्वाची माहिती लीक झाली. या सायबर हल्ल्यांचा उद्देश केवळ माहिती चोरणे नव्हे, तर भारताच्या सायबर पायाभूत सुविधांमध्ये गोंधळ निर्माण करणे, भारतीय नागरिकांमध्ये भीती पसरवणे आणि देशाच्या प्रतिमेला धक्का देणे हा होता.
भारतीय संगणक आपत्कालीन प्रतिसाद संघटना (CERT-In), संरक्षण सायबर एजन्सी (DCA), आणि राज्यस्तरीय सायबर सुरक्षा यंत्रणा सातत्याने सायबर हल्ल्यांचा मागोवा घेत आहेत आणि त्वरित प्रतिसाद देत आहेत. या यंत्रणांनी हल्ल्यांची माहिती मिळताच संबंधित वेबसाइट्स तत्काळ बंद केल्या, हॅक झालेल्या वेबसाइट्स पुन्हा सुरळीत केल्या आणि
हॅकर्सच्या आयपी अ‍ॅड्रेसचा मागोवा घेतला. काही प्रकरणांमध्ये हॅकर्सना ओळखून त्यांच्यावर कारवाई करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय एजन्सीजशी समन्वय साधण्यात आला आहे.
सायबर हल्ल्यांच्या वाढत्या घटनांमुळे भारताने आपली सायबर सुरक्षा धोरणे अधिक मजबूत करण्यावर भर दिला आहे. केंद्र सरकारने सायबर सुरक्षेसाठी विशेष निधी जाहीर केला आहे. सरकारी आणि खासगी क्षेत्रातील सर्व महत्त्वाच्या संस्थांना सायबर सुरक्षा ऑडिट करण्याचे आदेश देण्यात आले आहेत. तसेच, नागरिकांना फिशिंग इमेल, बनावट वेबसाइट्स आणि संशयास्पद लिंकपासून सावध राहण्याचे आवाहन करण्यात आले आहे.
सीमारेषेवरही तणाव वाढला असून, पाकिस्तानकडून सातत्याने गोळीबार आणि घुसखोरीचे प्रयत्न सुरू आहेत. भारतीय लष्कराने संयम राखत योग्य प्रतिसाद दिला आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही या घटनेची दखल घेतली जात असून, अनेक देशांनी भारताच्या सुरक्षेच्या हक्काला पाठिंबा दर्शवला आहे. संयुक्त राष्ट्र, अमेरिका, फ्रान्स, जपान यांसारख्या देशांनी दहशतवादाचा निषेध केला आहे आणि भारताच्या सायबर सुरक्षेसाठी सहकार्य करण्याची तयारी दर्शवली आहे.
सायबर युद्ध हे पारंपरिक युद्धापेक्षा वेगळे आणि अधिक धोकादायक आहे. सायबर हल्ल्यांमुळे केवळ तांत्रिक नुकसान होत नाही, तर देशाच्या आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय स्थैर्यावरही परिणाम होतो. त्यामुळे सायबर सुरक्षेला राष्ट्रीय सुरक्षेइतकेच महत्त्व देणे आवश्यक आहे. भारताने सायबर सुरक्षेसाठी तांत्रिक कौशल्य, जागरूकता, आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य वाढवणे गरजेचे आहे.
या पार्श्वभूमीवर, भारतातील नागरिकांनी आणि संस्थांनी सायबर सुरक्षेबाबत अधिक जागरूक राहणे आवश्यक आहे. पासवर्ड सुरक्षित ठेवणे, नियमितपणे सॉफ्टवेअर अपडेट करणे, फिशिंग ईमेलपासून सावध राहणे, आणि संशयास्पद लिंकवर क्लिक न करणे या गोष्टींचे पालन करणे गरजेचे आहे. तसेच, सरकारने सायबर सुरक्षेसाठी अधिक तज्ञांची नेमणूक करणे, सायबर सुरक्षा शिक्षण आणि प्रशिक्षण वाढवणे आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवर सायबर गुन्हेगारांविरुद्ध कठोर कारवाई करणे आवश्यक आहे.
एकूणच, पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यानंतर भारत-पाकिस्तान संबंध पुन्हा एकदा तणावपूर्ण झाले आहेत. पारंपरिक युद्धाच्या जोडीला आता सायबर युद्धाचा नवा अध्याय सुरू झाला आहे. या नव्या आव्हानाचा सामना करण्यासाठी भारताने तांत्रिक आणि धोरणात्मक पातळीवर सज्ज राहणे आवश्यक आहे. सायबर सुरक्षेला सर्वोच्च प्राधान्य देऊन, देशाच्या सुरक्षिततेसाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करणे ही काळाची गरज आहे.
(लेखक सायबर क्षेत्रातील कायदेतज्ञ आहेत.)
