>> साधना गोरे [email protected]
लोकमान्य टिळकांनी ‘सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे का?’ असं ब्रिटिशांना ठणकावून विचारलं, पण आपल्यासारख्यांनीही हा प्रश्न कधी ना कधी कोणाला ना कोणाला विचारलेला असतो किंवा गेलाबाजार आपण स्वतःचंच डोकं ठिकाणावर नसल्याचं कधीतरी जाहीर केलेलं असतं. डोकं ठिकाणावर नसणं, डोकं फिरणं असे एक ना दोन भारंभार वाक्प्रचार आणि म्हणी ज्या अवयवाभोवती गुंफलेले आहेत, असा आपल्या शरीरातला अत्यंत महत्त्वाचा अवयव म्हणजे डोकं.
डोकं या अवयवाला डोई, डुई, मस्तक, माथा, टाळकं, डोसकं, डोकसं, शिर, मुंडके, मुंडी, शीर्ष असे पर्यायी शब्द आहेत, पण सर्वसाधारणपणे ‘डोकं’ हा शब्द बुद्धी, विचारशक्ती, लक्ष, गती या अर्थाने वापरला जातो, पण ‘डोई’ शब्दाचे संदर्भाने बरेचसे अर्थ होतात. कधी हा शब्द माणूस, व्यक्ती, पूर्वज, पिढी या अर्थाने वापरला जातो. उदा. ‘दरडोई उत्पन्न’ या शब्दांमध्ये ‘दरडोई’ म्हणजे दर माणशी उत्पन्न, तर ‘त्या गावात माझ्या पाच डुया गेल्या’ या वाक्यात ‘डुया’ शब्द पूर्वज, पिढय़ा या अर्थाने आला आहे. मृताच्या वंशजाने, विशेषतः मुलांनी डुई-दाढी करायची असते. म्हणजे डोक्याचे केस, दाढी, मिश्या काढायच्या असतात. इथे ‘डुई’ म्हणजे डोक्यावरचे केस.
वि. का. राजवाडे हा ‘डोके’ शब्द संस्कृत ‘स्तोमकं’ या शब्दापासून आल्याचं सांगतात, तर कृ. पां. कुलकर्णी यांच्या मते, मराठी ‘डोके’ शब्दाचं मूळ कानडीतल्या ‘डवुगे’, ‘डघुगे’ शब्दात आहे, पण पुंडलिक कातगडे यांच्या ‘कन्नड-मराठी शब्दकोशा’त हे शब्द आढळून येत नाहीत. ‘डोके’ या अर्थाचे कानडीत ‘तले’ आणि तामीळमध्ये ‘तलै’ असेही शब्द आहेत. यांचे मराठीतल्या ‘टाळू’, ‘टाळके’ या शब्दांशी जास्त साम्य दिसतं.
डोक्यात किंवा कवटीत मेंदू हा अतिशय महत्त्वाचा अवयव असतो. मेंदू शरीराच्या सगळ्या हालचाली नियंत्रित करत असतो. म्हणून डोक्याला ‘उत्तमांग’ असंही म्हटलं गेलं आहे. म्हणून ‘डोके’ शब्द बुद्धी, हुशारी, अक्कल या अर्थाने अधिक प्रचलित आहे. डोके – डोई या शब्दांवरून मराठीत असंख्य म्हणी व वाक्प्रचार आहेत. मंदबुद्धी, निर्बुद्ध या अर्थाने ‘डोक्यात बटाटे भरलेले असणं’, ‘डोकं आहे का खोकं?’, डोकं मठ्ठ होणं, बथ्थड होणं, दगडासारखं जड होणं यांसारखे वाक्प्रचार सर्रास वापरले जातात. खूप राग, संताप येणं या अर्थाने ‘डोक्यात राख घालणं’, ‘डोकं भडकणं’, ‘डोई भणाणणं’ हे वाक्प्रयोग वापरले जातात.
‘डोईवर घेणं’ आणि ‘डोईवर बसणं’ या वाक्प्रचारांतील क्रियापदांमध्ये किंचितच फरक असला तरी अर्थात मात्र भलामोठा फरक आहे. डोईवर घेण्यात एखाद्या गोष्टीची जबाबदारी स्वतःहून पत्करणं, अंगीकारणं किंवा एखादा वाईटपणा, दोष स्वतःवर घेणं हे अर्थ अभिप्रेत आहेत, तर ‘डोईवर बसणं’ म्हणजे शिरजोर, वरचढ होणं, फार पुढं… आटोक्याच्या पलीकडे जाणं असा अर्थ होतो. ‘डोईवर बसवणं’ या वाक्प्रचारात एखाद्याचे फाजील लाड करणं, त्याच्या तंत्राने चालणं असा अर्थ होतो. या डोईवर बसणं या वाक्प्रयोगाची आणखी चढती कमान म्हणजे एखादा डोईवर नुसता बसत नाही, तर तो डोईवर बसून मिऱयासुद्धा वाटतो. मिरं हा मसाल्यातला एक तिखटजाळ पदार्थ. असे हे मिरे एखाद्याच्या डोक्यावर वाटायचे म्हणजे वाटणाऱयाचे समोरच्यावर केवढं वर्चस्व असेल!
क्रियापदामधल्या किंचितशा बदलाने वाक्प्रयोगांच्या अर्थच्छटांमध्ये कसकसे बदल होत जातात हे पाहण्यासाठी जाणकारांनी यशवंत दाते आणि चिंतामण कर्वे यांचा ‘मराठी वाक्संप्रदाय कोश’ पाहावाच.
‘दुसरं तिसरं काही नाही, तेच ते’ हा अर्थ सांगणारी डोक्यावरून एक मजेशीर म्हण आहे, ‘डोक्याचं नाव कपाळ आणि कपाळाचं नाव डोकं’. म्हणजे डोक्याला कपाळ म्हटलं काय आणि कपाळाला डोकं म्हटलं काय, हे अवयव आणि त्यांचं कार्य यात काही बदल होणार नाही.
डोक्यावर पदर घेणं हे आपल्या संस्कृतीत विनयाचं, नम्रतेचं लक्षण मानलं गेलं आहे, तर मराठी माणसासाठी दिल्ली हे सत्तेचं प्रतीक आहे आणि ते कटकारस्थानं करूनच मिळवता येतं असा समज आहे. अलीकडच्या पराकोटीच्या ‘विकासा’च्या राजकारणामुळे तर मराठी समाजाचा हा समज आणखीच दृढ होत गेला आहे. त्यावरून एक मार्मिक म्हणसुद्धा आहे – ‘डोक्यावर पदर अन् दिल्लीवर नजर’. एकीकडे नम्रतेचा आव आणायचा आणि दुसरीकडे गुप्त कटकारस्थानं करून हवं ते मिळवायचं, असा अर्थ सांगणारी ही म्हण आहे.
