>> प्रा. आशुतोष पाटील
भारतातील संस्कृती व सभ्यतांचा वेध घेणारे हे सदर. सिंधु संस्कृतीचा उगम दर्शवणारी अनेक उत्खनने भारतात केली गेली, ज्यावर आजही संशोधन सुरू आहे. या उत्खननातून प्राप्त झालेल्या माहितीचा रंजक इतिहास मांडणारे सदर.
कश्मीर खोऱयातील श्रीनगर जिह्यात असलेले बुर्झाहोम हे एक अत्यंत महत्त्वाचे नवाश्मयुगीन पुरातत्त्वीय स्थळ आहे. हे स्थळ `करेवा` नावाच्या उंच पठारावर वसलेले असून, ते आपल्याला हजारो वर्षांपूर्वीच्या मानवी जीवनाची साक्ष देते. इ.स.पू. 3000 ते इ.स. 1000 या काळात येथे मानवी वस्तीचे चार प्रमुख टप्पे विकसित झाले, ज्यामुळे या स्थळाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. बुर्झाहोमच्या अद्वितीय वैशिष्टय़ांमुळे त्याचा युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या संभाव्य यादीतही समावेश करण्यात आला आहे.
शोध आणि उत्खनन ः या स्थळाचा शोध 1930 च्या दशकात लागला असला तरी, त्याचे खरे महत्त्व 1960 ते 1971 दरम्यान झालेल्या उत्खननामुळे जगासमोर आले. भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागाने टी.एन. खजांची यांच्या नेतृत्वाखाली येथे विस्तृत उत्खनन केले. या शास्त्रशुद्ध उत्खननातून येथील मानवी वस्तीच्या चार वेगवेगळ्या सांस्कृतिक कालखंडांची सविस्तर माहिती मिळाली, ज्यामुळे काश्मीरच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा अध्याय उलगडला गेला. बुर्झाहोम येथील उत्खननाने मानवी विकासाच्या चार टप्प्यांचा खुलासा केला आहे, जे नवाश्मयुगापासून ते प्रारंभिक ऐतिहासिक काळापर्यंत पसरलेले आहेत.
पहिला आणि दुसरा टप्पा (नवाश्मयुग) ः गर्त-निवास: येथील वस्तीची सुरुवात जमिनीखाली खड्डे खोदून तयार केलेल्या घरांपासून झाली, ज्यांना `गर्त-निवास’ (झ्ग्t आत्त्ग्हे) म्हटले जाते. ही घरे वरच्या बाजूला अरुंद आणि तळाशी रुंद असत. घरांच्या छताला आधार देण्यासाठी लाकडी खांबांचा वापर केल्याचे पुरावेही आढळले आहेत. सुरुवातीच्या काळात (पहिला टप्पा) मातीच्या भांडय़ांचा वापर होत नव्हता. दुस्रया टप्प्यात मोठे बदल झाले. लोक जमिनीखालील घरे सोडून जमिनीवर मातीच्या विटांची घरे बांधू लागले. याच काळात हाताने बनवलेल्या मातीच्या भांडय़ांचा वापर सुरू झाला. या लोकांची अर्थव्यवस्था शिकारीवर आणि सुरुवातीच्या टप्प्यातील शेतीवर आधारित होती. गहू, बार्ली आणि मसूर यांसारख्या पिकांची लागवड सुरू झाल्याचे पुरावे येथे मिळाले आहेत.
दफनविधी आणि कला: या काळातील दफनविधी अत्यंत वैशिष्टय़पूर्ण होते. अंडाकृती खड्डय़ांमध्ये मृतदेह पुरले जात आणि त्यांच्या हाडांवर लाल रंगाची माती (गेरू) लावलेली आढळली आहे. काही कबरींमध्ये माणसांसोबत पाळीव प्राण्यांना, विशेषत कुत्र्यांना, पुरल्याचे पुरावे आहेत. एका मानवी कवटीवर `ट्रेपॅनेशन’ (शस्त्रािढयेसाठी कवटीला छिद्र पाडणे) केल्याच्या खुणाही सापडल्या आहेत, जे तत्कालीन वैद्यकीय ज्ञानाचे सूचक आहे. येथील एका दगडी शिळेवर कोरलेले शिकारीचे दृश्य हे तत्कालीन कलेचा आणि जीवनशैलीचा एक उत्तम नमुना मानला जातो.
तिसरा टप्पा (महापाषाणयुग) ः या काळात नवाश्मयुगीन संस्कृतीचे महापाषाणयुगीन संस्कृतीत रूपांतर झाले. या टप्प्याचे प्रमुख वैशिष्टय़ म्हणजे मोठे, अखंड दगड (शहप्ग्rs) उभे करून स्मारकं उभारली गेली. या काळात चाकावर बनवलेली पक्क्या लाल रंगाची मातीची भांडी, तांब्याच्या वस्तू आणि अधिक प्रगत हत्यारे वापरली जाऊ लागली.
चौथा टप्पा (प्रारंभिक ऐतिहासिक काळ) ः हा बुर्झाहोम येथील मानवी वस्तीचा शेवटचा टप्पा मानला जातो, जो साधारणपणे इसवी सनाच्या तिस्रया ते चौथ्या शतकातील आहे. या काळात पक्क्या मातीच्या विटांनी सुबक घरे बांधली जात होती आणि लोखंडी वस्तूंचा वापरही सुरू झाला होता, जे अधिक प्रगत समाजाचे लक्षण आहे.
बुर्झाहोमचे ऐतिहासिक महत्त्व ः बुर्झाहोम हे केवळ एक पुरातत्त्वीय स्थळ नाही, तर ते अन्न गोळा करण्राया मानवी समूहापासून ते अन्न उत्पादन करण्राया स्थिर समाजापर्यंतचा प्रवास स्पष्टपणे दाखवते. हे स्थळ मध्य आशिया, नैऋत्य आशिया आणि भारतीय उपखंड यांच्यातील सांस्कृतिक देवाणघेवाणीचा एक महत्त्वाचा दुवा असल्याचे मानले जाते. येथे सापडलेली काही मातीची भांडी पाकिस्तानच्या स्वात ख्रोयातील भांडय़ांशी मिळतीजुळती आहेत. मसूरसारख्या पिकांचे पुरावे मध्य आशियाशी असलेल्या संबंधांचे संकेत देतात. येथे सापडलेले मानवी सांगाडे हडप्पा संस्कृतीतील लोकांशी काही प्रमाणात साधर्म्य दाखवतात.
थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, `भारताचे नवाश्मयुगीन स्टोनहेंज’ म्हणून ओळखले जाणारे बुर्झाहोम हे केवळ काश्मीरच्याच नव्हे, तर संपूर्ण दक्षिण आशियाच्या इतिहासातील एक सोनेरी पान आहे. येथील मानवी विकासाचे टप्पे आणि त्याचे जागतिक संदर्भ या स्थळाला अद्वितीय बनवतात. या अमूल्य ऐतिहासिक ठेव्याचे जतन करणे आणि त्याचा वारसा पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
(लेखक पुरातत्व अभ्यासक असून एमजीएम विद्यापीठ, छत्रपती संभाजीनगर येथे सहाय्यक प्राध्यापक आहेत.)
[email protected]
