>> रामेश्वर नाईक
धर्म, राष्ट्र आणि मानवतेसाठी जीव अर्पण करणाऱयांचे स्थान इतिहासात सदैव अमर राहते. त्या अमर गाथांपैकीच एक प्रेरणादायी कथा म्हणजे ‘हिंद दी चादर’. श्री गुरू तेग बहादूर साहिबजी यांची आहे. ज्यांना संपूर्ण जग ‘हिंद दी चादर’ म्हणजेच भारतभूमीचे कवच म्हणून ओळखते. त्यांनी दिलेले बलिदान भारतीय संस्कृतीतील अतुलनीय अध्याय आहे. त्यांच्या बलिदानाला 24 नोव्हेंबरला 350 वर्षे पूर्ण झाली त्यानिमित्त…
महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील महान संत नामदेव यांचे आध्यात्मिक कार्य पंजाबपर्यंत पोहोचले. संत नामदेवांनी शीख धर्मप्रसारात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. त्यामुळे त्यांना भगत नामदेव म्हणून ओळखले जाते. शीख धर्माच्या पवित्र ‘श्री गुरू ग्रंथ साहिब’ या पवित्र धर्मग्रंथात 61 पदे समाविष्ट आहेत, जी त्यांच्या एकेश्वरवाद, समानता आणि भक्तीचे प्रतिबिंब आहे. संत नामदेव यांनी महाराष्ट्र आणि पंजाब यांची नाळ एकमेकांशी घट्ट जोडली.
गुरू तेग बहादूर साहिबजी त्यांचे वडील गुरू हरगोबिंद साहिब हे शीख धर्माचे सहावे गुरू होते. त्यांच्या आईचे नाव माता नानकीदेवी असे होते. श्री गुरू तेग बहादूर साहिबजी यांचे बाल्यावस्थेतील नाव त्यागमल होते; पण युद्धभूमीवरील त्यांच्या अतुलनीय परामामुळे वडिलांनी त्यांना तेग बहादूर म्हणजे ‘तलवारीसारखा धैर्यवान’ असे नाव दिले. बालपणापासूनच त्यांच्यात शौर्य, नम्रता आणि आध्यात्मिक चिंतन यांचा सुंदर संगम होता. त्यांनी सांसारिक कीर्तीपेक्षा आत्मज्ञान आणि मानवसेवा हेच जीवनाचे खरे ध्येय मानले होते.
शीख गुरू परंपरा अडचणीत आली असताना गुरू शोधण्याचे काम श्री बाबा मखान शाह लबाना यांनी बाबा बकाला (अमृतसर) येथे या ठिकाणी केले. इतिहास साक्ष देतो की, श्री बाबा माखनशहा लबाना यांनी श्री गुरू तेग बहादूर साहिबजींना ओळखून ‘गुरू लाधो रे गुरू लाधो रे’ अशी घोषणा केली आणि त्या क्षणापासून लबाना समाजाचे नाव शीख इतिहासात अजरामर झाले.
1664 मध्ये श्री गुरू तेग बहादूर साहिबजी हे शीख धर्माचे नववे गुरू झाले. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात विलक्षण शांतता, करुणा आणि आत्मनिष्ठा होती. त्यांनी धर्माचा अर्थ स्पष्ट करताना सांगितले की, धर्म म्हणजे आग्रह नव्हे, तर दुसऱयाच्या श्रद्धेचा सन्मान करणे होय. त्यांनी भारतभर प्रवास करून समाजात मानवता, समता आणि सहिष्णुतेचे बीज रोवले. श्री आनंदपूर साहिब हे त्यांनी स्थापन केलेले पवित्र ठिकाण असून आजही ते शीख धर्माचे केंद्रस्थान आहे.
त्या काळात जबरदस्तीने धर्मांतर केले जात होते. या संकटाच्या वेळी श्री गुरू तेग बहादूर साहिबजी यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. ते म्हणाले होते, ‘जर माझ्या बलिदानामुळे या निरपराध्यांच्या श्रद्धेचे रक्षण होणार असेल तर तेच माझे सर्वोच्च धर्मकर्म ठरेल.’ हे शब्द केवळ त्यागाचे नव्हते, तर संपूर्ण मानवतेच्या रक्षणाची घोषणा करणारे होते.
श्री गुरू तेग बहादूर साहिबजी यांना आग्रा येथे कैद करून दिल्ली येथे आणण्यात आले. त्यांच्यावर धर्मांतराची सक्ती करण्यात आली, पण त्यांनी तत्त्वांशी तडजोड करण्यास नकार दिला. 24 नोव्हेंबर 1675 रोजे दिल्लीतील चांदनी चौक शीशगंज येथे त्यांनी बलिदान दिले.
श्री गुरू तेग बहादूर साहिबजींच्या बलिदानाच्या पाठीमागे केवळ शीख अनुयायी नव्हते. त्यांच्या सोबत अनेक समाज उभे होते. विशेषत सिकलीगर, बंजारा, लबाना, मोह्याल, सिंधी या सर्व समाजांनी या संघर्षात आपले मोलाचे योगदान दिले. भाई मतीदास, भाई सतीदास आणि भाई दयाला गुरुजींच्या आत्मसन्मानासाठी आणि गुरुनिष्ठेसाठी शहीद झाले. हे समाज सेवाभाव, साहस आणि श्रद्धेसाठी ओळखले जातात. लबाना, बंजारा, सिखलीकर समाजांनी श्री गुरू तेग बहादूर साहिबजींच्या शिकवणीचा संदेश दूरवर पोहोचवला. श्री गुरू तेग बहादूरजींनी शिकवले की, धर्म म्हणजे प्रेम, समता आणि सेवा. ते सांगतात की, धैर्य तलवारीत नसते. ते सत्यात असते. त्यांनी ‘न को बैरी, न ही बेगाना, सगल संग हम को बन आई’ या गुरुवाणीच्या म्हणजे रचनेत त्यांनी सर्वधर्मसमभाव आणि एकतेचा संदेश दिला आहे. याचा अर्थ ‘माझ्यासाठी कोणीही शत्रू नाही, परका नाही. कारण सर्वांमध्ये एकच ईश्वर आहे.’
त्यांची 57 (भक्तिगीते) आणि 57 सलोक (उपदेशपर पदे) ‘गुरू ग्रंथ साहिब’मध्ये समाविष्ट आहेत. प्रत्येक ओळ सत्य, संयम आणि मानवतेचा संदेश देते. त्यांचा विचार समाजाला नवजीवन देतो. ते सांगतात की, धर्म ही मानवतेतील भिंत नसून पूल आहे. श्रद्धा हा संघर्ष नसून सहजीवनाचा प्रवाह आहे. त्यांनी आपल्या बलिदानाने धर्माचे रक्षण म्हणजे इतरांच्या श्रद्धेचा सन्मान करण्याचा संदेश जनमानसात पोहोचवला. आजही श्री गुरू तेग बहादूर यांच्या हौतात्म्याचा प्रकाश प्रत्येकाच्या अंतकरणात तेवत आहे आणि जोपर्यंत या भूमीवर मानवतेवर प्रेम करणारा एकही मनुष्य आहे, तोपर्यंत ‘हिंद दी चादर’ अमर राहील.
(लेखक, ‘हिंद दी चादर’ श्री गुरू तेग बहादूर साहिबजी 350 वा शहिदी समागम समिती, महाराष्ट्र राज्यचे समन्वयक आहेत.)
