>>तृप्ती कुलकर्णी
आपण कितीही अत्याधुनिक युगाकडे जात असलो तरी भूतकाळातल्या आठवणी सहजपणे सोडू शकत नाही. सुखदुःखांचे, जया-पराजयाचे क्षण कुठल्या ना कुठल्या स्वरूपात जपत राहतो. पुनरावलोकन करताना त्याचा उपयोगही होतो. अशीच एक गोष्ट जी या भूतकाळाशी घट्ट जोडलेली… आठवणी जपणारी… ती म्हणजे ’म्युझिअम.’
आपल्यापैकी प्रत्येकाने कधी ना कधी एखाद्या म्युझिअमला भेट दिलेली असते. तेव्हा तिथल्या वस्तू, त्यांची रचना, सौंदर्य, त्यांचा काळ, माहिती, कथा अशा अनेक गोष्टी बघून आपण अचंबित होतो. कारण ही सगळी माहिती म्हणजे जणू काळाच्या गोठलेल्या खुणा, ज्या आपल्या ऐतिहासिकतेचा पुरावा देतात. त्यामुळे मानवी संस्कृतीच्या विविध वाटा, टप्पे आपल्याला समजतात. जे आपल्या ज्ञानात भर घालतात. असं असूनही जगभरातल्या विविध म्युझिअम्सबाबत आपण अजूनही बऱयापैकी अनभिज्ञच आहोत. म्हणजे आज इंटरनेटद्वारे अनेक सुविधा उपलब्ध असल्या तरी त्यातून म्युझिअमबाबतची फार थोडी माहिती मिळते. त्याच्या निर्मितीमागची गोष्ट, त्याचं खास वैशिष्टय़ं पडद्याआड राहतात.
या सहसा न दिसणाऱया गोष्टीचं एक नवकोरं दुर्मिळ पुस्तक म्हणजे संजय दाबके लिखित आणि रसिक आंतरभारती प्रकाशित ’म्युझिअम’ होय. निर्मितीमागची भूमिका सांगणारं आणि त्यातल्या गोष्टी कशा पाहाव्यात, तिथली रचना… तिथल्या कलाकृती यांकडे केवळ दस्तावेज म्हणून रुक्षपणे न पाहता मानवी संस्कृतीची वाटचाल या दृष्टिकोनातून पाहणं किती रंजक आहे हे प्रभावीपणाने मांडणारं…
यात जगभरातल्या चौदा म्युझिअम्सचा समाविष्ट असून विशेष म्हणजे ती फारशी सुपरिचित नाहीत. यातल्या काही म्युझिअम्सची नावं पाहता अशा विषयांवरती म्युझिअम होऊ शकतं हेच आश्चर्यचकित करणारं… इतकी ही वैचित्र्यपूर्ण आहेत.
सुरुवातीलाच जहाजाची निर्मिती कथा सांगणारं बेलफास्ट शहराच्या मध्यवर्ती वसलेलं टायटॅनिक म्युझिअम आहे. ते वाचताना पूर्वी या शहराचा प्रमुख व्यवसाय जहाज बांधणीचा होता असे समजते. आणि त्याबरोबरच त्याची पार्श्वभूमी, कोणत्या प्रकारची जहाजं येत, त्यांची दुरुस्ती, निर्मिती, तिथल्या खलाशांच्या सोयीसुविधा, मनोरंजन अशा अनेक रंजक गोष्टी समजतात. इथूनच लेखकाच्या निवेदनाचं बोट धरून टायटॅनिकच्या वेगळ्याच, पण सत्याधारित विश्वात आपण प्रवेशतो आणि थक्क होतो. अगदी याच प्रकारे यातल्या सर्वच म्युझिअम्सच्या अनोख्या विश्वाची सफर करतो. तेही विना पासपोर्ट, विना व्हिसा!
या अनोख्या विश्वामुळे विचारांना नवं खाद्य मिळतं. ‘ऑश्र्वित्झ’ म्युझिअम म्हणजे हिटलरच्या छळ छावणीचं हृदयद्रावक सत्य… ते वाचताना अक्षरश अंगावर काटा येतो. याचबरोबर ‘नॉर्मंडी’… दुसऱया महायुद्धाच्या खुणा जपणारं ठिकाण. अँटवर्पचं छापखान्याचं प्लॅंटीन हे म्युझिअम तिथल्या छपाईच्या कथा, त्यातले प्रयोग मांडणारं. ‘इनव्हॅलीड्स’ हे पॅरिसमधलं सैनिकांसाठी बांधलेलं आणि नेपोलियनची समाधी असलेलं म्युझिअम. अॅम्स्टरडॅम इथलं धक्कादायक असं ‘म्युझियम ऑफ प्रोस्टिटय़ूशन.’
इंग्लंडचं जगप्रसिद्ध ‘शेक्सपिअरच्या घरा’चं म्युझिअम. तसंच ‘केनेडी स्पेस सेंटर’, ड्रेस्डेन इथलं ‘ग्रीन व्हॉल्ट’, ‘पोर्टस्मथ’, ‘वायलिष्काचं मिठाच्या खाणीचं’ पोलंडमधलं म्युझिअम, ‘व्हिक्टोरिया अँड अल्बर्ट’ म्युझिअम, ‘एडिंबरा किल्ला’ आणि सगळ्यात शेवटी पुणे आणि चंद्रपूर येथील दस्तुरखुद्द संजय दाबके यांनी निर्माण केलेलं ‘शिवसृष्टी’ म्युझिअम.
या प्रत्येक म्युझिअमला भेट देण्याचं लेखकाचं कारण, तिथपर्यंतचा प्रवास, त्यातले अडथळे आणि त्यावर मात केल्यानंतर थक्क करणारं इतिहासाचं भव्य दालन हे वाचनीयच. जणू त्या ठिकाणी प्रत्यक्ष जाऊन आपण ते सगळं पाहिलं, अनुभवलं आहे अशी अनुभूती एक वाचक म्हणून देणारं… या लेखांत कुठल्याही प्रकारची तांत्रिकता नसल्याने आणि लेखकाच्या ओघवत्या संवादी शैलीने आपण कळत नकळत विविध देशांमधल्या सुखदुःखांशी, तिथल्या माणसांशी, संस्कृतीशी जोडले जातो. संजय दाबके यांच्यातला थीम पार्कचा निर्माता या पुस्तकाद्वारे मराठी वाचकांना मातृभाषेतून जगभरातल्या अशा ऐतिहासिक घटना उत्तमपणे पुराव्यासह कथन करतो.
शेखर डेरे यांनी साकारलेले मुखपृष्ठ आणि आतील मांडणी विषयाला समर्पक अशी आहे. श्री. गो. बं. देगलूरकरांसारख्या ज्येष्ठ मूर्तिशास्त्र अभ्यासकाची प्रस्तावना हेही या पुस्तकाचे वैशिष्टय़च म्हणावे लागेल. मराठी साहित्य विश्वात दुर्मिळ विषयाचे हे पुस्तक अव्वल ठरावे आणि पर्यटन, कला प्रेमींना मार्गदर्शक ठरावे असेच आहे.
- म्युझिअम
- लेखक : संजय दाबके
- प्रकाशक : रसिक आंतरभारती
- मूल्य : 499
