>>रविप्रकाश कुलकर्णी
मराठी साहित्यात कोशांची इतकी विविधता आहे की, एवढी विविधता इतर भारतीय भाषांमध्ये दाखवणं कठीण आहे. या संपन्नतेत आता आणखी एका कोशाची भर पडलेली आहे. तो कोश म्हणजे मराठी समानार्थ लघु शब्दकोश आणि इतर बरंच काही. कोशकार आहेत सुहास अनंत रानडे. 968 पृष्ठांचा हा पहिला खंड असून त्यात 14 पशूंना 251 भाषा-बोलींमध्ये जी विविध नावे आहेत त्याची नोंद केलेली आहे. ते प्राणी म्हणजे अस्वल, उंट, उंदीर, कोल्हा, खार, खेचर, खोकड, गवा, गाढव-जंगली गाढव, गेंडा, गो (गाय), गो (बैल आणि जंगली बैल), घूस, घोडा आहेत.
कोशकार रानडे चतुष्पाद (जरायुज-सस्तन-भूचर) पशू यांच्याबद्दल प्रथम शास्त्रीय व इतर माहिती देतात. ती किती प्रकारची असावी घोरणे ही प्रक्रिया फक्त सस्तन पशूंमध्ये आढळते. अशा माहितीपासून सर्वसाधारणपणे ज्या पशूंचे डोळे गोलाकार असतात असे पशू मांसाहारी असतात, तर ज्याचे डोळे लंबाकार असतात असे पशू सहसा शाकाहारी असतात. त्याचबरोबर त्यात चतुष्पादसंबंधात विविध अंगी माहिती दिलेली आहे. उदाहरणार्थ चतुष्पाद पशु कुलनामे, आडनावे, उपनाम विभागात रेडे, रेडकर, वाघे, वाघमारे ही नावे तर येतातच; पण आचवल म्हणजे अश्वमेधात अश्वाचा बळी देणारा पुरोहित, पोंक्षे म्हणजे प्रोक्षण, यज्ञासाठीचे पशुहवन अशीही माहिती येथे मिळते.
वेगवेगळ्या प्राण्यांना किती प्रकारची नाव आहेत याची माहिती या कोशात आहेच, पण त्याच्या जोडीला कोशकार सुहास रानडे ‘इतर बरंच काही’ म्हणून जी माहिती देतात त्याने अचंबित व्हायला होते. उदाहरणार्थ अस्वल विभागात रानडे सांगतात, ‘दुर्गाबाई भागवतांच्या नुसार गुलकंदाचा शोध हा अस्वलामुळे माणसास लागला. कारण अस्वल सुगंधी फुलांचा व फळांचा लगदा करते. पोळ्याचा मध घालते व नंतर हा लगदा खाते.’ तसंच रानडे नोंदवतात-संस्कृतमध्ये
प्राणिमात्रांशी संबंधित अनेक सुभाषिते आहेत, पण अस्वलाशी संबंधित एकही सुभाषित नाही.
पशूंच्या समानार्थी शब्दांबरोबर त्यांच्यासंदर्भात विविध मनोरंजक आणि ज्ञानवर्धक माहितीचा खजिना जो या कोशात आहे तो थक्क करणारा आहे. आणि हेच या कोशाचे एक वेगळे वैशिष्टय़ आहे. यातील काही प्राण्यांबाबत इतर बरंच काही म्हणून दिलेली माहिती पहा.
उंट : 1990 च्या सुमारास इल्से कोहलर शेले फसन या जर्मन पशुवैद्यक स्त्राrने जवळजवळ पंचवीस वर्षे राजस्थानात राहून उंटाचा अभ्यास केला. 2014 साली ‘कॅमलकर्मा’ हे तिचे अभ्यासपूर्ण पुस्तक प्रकाशित झाले. त्यामुळे राजस्थान सरकारने उंटाला राजस्थानचा राज्यप्राणी म्हणून घोषित केले.
उंदीर प्रकरणात रानडे माहिती देतात. उंदराच्या पुढच्या दातांची वाढ सतत होत असते. ती कमी केली नाही तर त्यास तोंडच मिटता येणार नाही. म्हणून उंदीर सतत कठीण पदार्थ कुरतडत असतो. त्याचे दात एवढे मजबूत असतात की, त्यामुळे तो कीँट व लोखंडाच्या वस्तू पण कुरतडतो. अशी माहिती देताना कोशकार प्रश्न उपस्थित करतात, ‘उंदराला मामा का म्हटले जाते हे कोडेच आहे.’ तर अशा 14 प्राण्यांबद्दलचा हा आगळावेगळा कोश. कुठलंही पान उघडून वाचावे असा हा खंड एक. अशा एकूण 40 खंडांची योजना आहे. त्यातच सुहास रानडे रमलेले आहेत.
