>>डॉ. वंदना बोकील–कुलकर्णी
19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात स्त्रीला स्त्रीजीवनाविषयी कळवळ्यानं लिहावंसं वाटू लागलं तरी अगदी सुरुवातीपासून स्त्रीलिखित कथा ही स्त्रीजीवनाशी समांतर राहिलेली दिसते. पुढे मात्र बदल घडू लागला. आजच्या स्त्रीचा प्रवास, प्रगती, वैचारिक झेप हे सारं आत्मनिर्भरपण त्या काळातील कथाकार काशीबाई कानिटकर, स्त्रीवादी लेखिका ताराबाई शिंदे अशा अनेक स्त्रियांच्या खांद्यावर उभं आहे.
कथा या साहित्यप्रकाराचं पूर्वरूप म्हणजे लोककथा, कहाण्या, पुराणं… हे तर आपल्याकडे होतंच. कहाण्या तर स्त्रियांनीच रचल्या असाव्यात, असं अभ्यासकांचं म्हणणं आहे. पहा… सगळ्या कहाण्यांमध्ये जी व्रतं सांगितली आहेत ती सारी स्त्राrसाठी आहेत. तिने ती मनोभावे करायची. ‘उतणार नाही, मातणार नाही… घेतला वसा टाकणार नाही’ असा शब्द द्यायचा आहे. आपल्या पतीसाठी, आपल्या मुलाबाळांसाठी, त्यांच्या अखंड कल्याणासाठीच ती करायची आहेत. स्वतसाठी ती काही मागत नाही.
मुखातून ‘ब्र’ही न काढणं ही तिला घालून दिलेली मर्यादा होती. पण तरी या काळात जे काही थोडंफार शिक्षण काहीजणींना लाभलं त्या तुरळक स्त्रियांनी कथा-कादंबऱया आणि लेख लिहून आजूबाजूच्या स्त्रीजीवनाविषयीचे आपले अनुभव, आपली निरीक्षणं आणि त्यामधून आलेली अस्वस्थता नोंदवली आहे. ती नोंदवताना अनेकींनी टोपणनावांचा आधार घेतलेला आहे. ‘हतभागी भगिनी’, ‘लक्ष्मीतनया’, ‘वामनसुता’, ‘एक भगिनी’ अशी अनेक टोपणनावं त्या काळातल्या लेखनावर दिसतात. मराठी कथेची सुरुवात हरी नारायण आपटे यांच्यापासून झाली असं मानलं जातं. 1880 च्या सुमारास हा नवा साहित्यप्रकार इथे रुळायला लागला. स्त्राrनं लिहिलेली आज उपलब्ध असलेली कथा आहे 1896 सालची. कथेचं शीर्षक आहे ’बिचारी आनंदीबाई’ आणि लेखिकेचं नाव आहे सौ. शांताबाई. शीर्षकावरून लक्षात येतं की कथा कशाविषयी असणार. स्त्राrला स्त्राrजीवनाविषयी कळवळ्यानं लिहावंसं वाटणं, ही किती स्वाभाविक घटना आहे. कथेमध्ये आनंदीबाई या नायिकेच्या जगण्याचे दशावतार मांडलेले आहेत.
या काळात स्त्रियांनी जे कथालेखन केलं आहे त्यात ठळकपणे दिसतात ते बालविवाहाचे दुष्परिणाम, केशवपनाच्या ाtढर रूढी, लहान मुलींना सासरी होणारा जाच असे विषय. त्यामुळे अगदी सुरुवातीपासून स्त्राrलिखित कथा ही स्त्राrजीवनाशी समांतर राहिलेली दिसते. क्वचित तिच्यात सण-समारंभ, हळदी-कुंकू असेही विषय दिसतात, नाही असं नाही. पण लेखनातून प्रामुख्याने दिसते ते स्त्राrच्या जीवनातील कारुण्य. या काळातल्या महत्त्वाच्या कथाकार काशीबाई कानिटकर. घरातील वडील मंडळींच्या विरोधात जाऊन त्या शिकत होत्या. आता लिहिण्याची कृती करून जणू त्यांनी घोर अपराध केला, त्यासाठी त्यांना घरातील मंडळीनी शिक्षा केली. आजच्या स्त्राrचा प्रवास, प्रगती, वैचारिक झेप हे सारं आत्मनिर्भरपण अशा अनेक स्त्रियांच्या खांद्यांवर उभं आहे. त्यांनी छळ सोसला, त्यांनी शिक्षा भोगल्या, पण आपला मार्ग सोडला नाही. काशीबाईंचा पहिला कथासंग्रह प्रकाशित व्हायला 1921 साल उजाडलं. त्या आधी लक्ष्मीतनया (लक्ष्मीबाई अभ्यंकर) यांचा ‘सद्यस्थिती’ हा संग्रह 1915 साली आला. आणखी एक नाव आपल्या धारदार मांडणीमुळे उठून दिसतं, ते आहे ताराबाई शिंदे यांचं. (1850-1910) त्यांचं ‘स्त्राrपुरुषतुलना’ हे निबंधरूपीपुस्तक इ.स. 1882 मध्ये प्रकाशित झालं. ताराबाईंचं हे लेखन मराठी गद्याचा लखलखीत नमुना तर आहेच, मात्र त्यातून व्यक्त झालेले विचार समाजाचे डोळे खाड्कन उघडणारे आहेत. स्त्राr जीवनाचा इतका थेट विश्लेषक, मर्मग्राही चिकित्सक अभ्यास यापूर्वी निदान मराठीत तरी कुणी केल्याचं सापडलं नाही. ताराबाई विवाहित असूनही हे लेखन आपल्या मूळ नावानं म्हणजे शिंदे या नावानं करतात. आपल्या नावाच्या मागे आपली वैवाहिक स्थिती दर्शवणारे कु., सौ. असे कोणतेच शब्द त्या वापरत नाहीत. त्या काळाचा विचार केला की, त्यांच्या या कृती किती आधुनिक, किती ‘स्त्रीवादी’ आहेत, हे जाणवतं.
आयुष्याचा होम करणारी बालविधवांची दुर्दैवी परिस्थिती पाहून ताराबाई अतिशय अस्वस्थ झाल्या आणि अत्यंत प्रक्षोभक शब्दांत त्यांनी स्त्रियांची ही कैफियत मांडली. त्याविषयी अधिक जाणून घेऊ पुढच्या लेखांत.
(लेखिका समीक्षक, संपादक आहेत.)
