>> मच्छिंद्र ऐनापुरे
आज विज्ञान आणि तंत्रज्ञान प्रचंड वेगाने प्रगती करत आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता, रोबोटिक्स, क्वांटम संगणक अशा अनेक नवकल्पनांप्रमाणेच जेनेटिक इंजिनीअरिंग – म्हणजेच जनुकीय अभियांत्रिकी – हेदेखील एक क्रांतिकारी क्षेत्र ठरत आहे. परंतु जशी या तंत्रज्ञानाची गती वाढते आहे, तशीच त्याच्या नैतिक, सामाजिक आणि धोकेदायक बाजूंचीही भीती वाढते आहे.
जनुकीय अभियांत्रिकी म्हणजेच मानवी, प्राणी किंवा वनस्पतीच्या डीएनए किंवा जीनमध्ये फेरफार करणे. हे फेरफार जेव्हा चिकित्सक हेतूने – उदा. आनुवंशिक रोग दूर करण्यासाठी, एखादी जैविक प्रणाली अधिक कार्यक्षम करण्यासाठी – केले जातात, तेव्हा ते खूपच फायदेशीर ठरू शकतात. पण जेव्हा या तंत्रज्ञानाचा वापर अनैतिक उद्दिष्टांसाठी होतो, तेव्हा याचे परिणाम धोकादायक ठरू शकतात.
वैज्ञानिक शक्यता आणि आरोग्य क्षेत्रातील क्रांती
गेल्या काही वर्षांत जेनेटिक इंजिनीअरिंगच्या सहाय्याने वैज्ञानिकांनी अशा काही आजारांवर उपचार शोधले आहेत, जे पूर्वी अक्षरशः असाध्य मानले जात होते. सिस्टिक फायब्रोसिस, बीटा थॅलेसेमिया, रक्ताचा कर्करोग, अल्झायमर, एचआयव्ही – हे सर्व रोग आता नियंत्रित किंवा बरे होण्याच्या मार्गावर आहेत. वैज्ञानिक असे बॅक्टेरिया निर्माण करत आहेत जे कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेत वातावरणातील उष्णता कमी करतील, त्याच बॅक्टेरियापासून इंधन तयार होईल आणि लसही.
अंग प्रत्यारोपणाच्या बाबतीतही ही क्रांती आली आहे. मानवाच्या शरीरातील खराब झालेले अवयव प्राण्यांच्या अवयवांद्वारे बदलता येतील आणि भविष्यात ‘लॅब-ग्रोन ऑर्गन्स’ म्हणजेच प्रयोगशाळेत तयार केलेले अवयव वापरण्याचे प्रमाण वाढेल. काही खासगी पंपन्यांनी तर मानवी अवयवांवर पेटंट घेतले असून या क्षेत्रात अब्जावधींचा व्यवसाय उभा राहात आहे.
डिझायनर बेबी – निवडक भविष्यातील संतती?
या तंत्रज्ञानाच्या एका विशिष्ट वापरामुळे भविष्यकालीन संततींच्या निर्मितीत मोठा बदल होणार आहे – तो म्हणजे ‘डिझायनर बेबी’ची संकल्पना. गुणसूत्रांमध्ये फेरफार करून पालक आपल्या बाळाची उंची, डोळ्यांचा रंग, त्वचेचा वर्ण, बुद्धिमत्ता अशा गोष्टींवर पूर्वनिर्णय घेऊ शकतील. यामुळे एक ‘परिपूर्ण’ किंवा ‘पसंतीचे बाळ’ जन्म घेईल.
पण इथेच प्रश्न निर्माण होतो, जर एखाद्या बाळाला आनुवंशिक आजारांपासून वाचवले, तर त्याच वेळी त्याची नैसर्गिक प्रतिकारशक्ती कमजोर होत नाही ना? भविष्यात तो बाळ नव्या आजारांचा सहज बळी ठरणार तर नाही ना? ही शंका याला नैतिकतेच्या कक्षेत आणते. माणसाने जर निसर्गावर पूर्ण नियंत्रण मिळवण्याचा प्रयत्न केला, तर तो स्वतःच्या अस्तित्वालाच धोका निर्माण करू शकतो.
जेनेटिक इंजिनीअरिंग या तंत्रज्ञानाचा वापर किती आणि कुठल्या हेतूने व्हावा, हे ठरवण्यासाठी आज कोणतेही स्पष्ट आंतरराष्ट्रीय कायदे नाहीत. अनेक देशांमध्ये हे संशोधन सरकारी नियंत्रणाबाहेर, खाजगी संस्थांच्या ताब्यात चालू आहे. या पार्श्वभूमीवरच हार्वर्ड विद्यापीठाचे प्रा. जॉर्ज चर्च आणि दिवंगत भौतिकशास्त्रज्ञ स्टीफन हॉकिंग यांनी यावर चिंता व्यक्त केली होती. हॉकिंग यांच्या मते, जर काही लोकांनी आपल्या संततीला ‘सुपरह्युमन’ बनवले तर भविष्यात समाजात एका नव्या जातिव्यवस्थेचा जन्म होईल – जिथे ‘जनुकीयदृष्टय़ा सुधारित’ लोक इतरांपेक्षा वरचढ ठरतील. ही गोष्ट मानवी समतेच्या तत्त्वाला धक्का देणारी ठरू शकते.
गैरवापराचे दार उघडे
या क्षेत्रात आणखी एक गंभीर धोका आहे जैविक शस्त्रांचा. जर हे तंत्रज्ञान चुकीच्या व्यक्तींच्या, आतंकवादी संघटनांच्या किंवा युद्धखोर देशांच्या हाती लागले, तर याचा वापर जनसंहारासाठी केला जाऊ शकतो. ब्यूबॉनिक प्लेग किंवा इबोला यासारख्या रोगांच्या जिवाणूंवर फेरफार करून अशी जैविक हत्यारे तयार करता येतील, ज्यावर तत्काळ उपाय शोधणे अशक्य ठरेल. यामुळे संपूर्ण जग एका भयानक महामारीच्या उंबरठय़ावर जाऊन उभे राहील.
या सगळ्या पार्श्वभूमीवर आता संपूर्ण जगाने, विशेषतः भारतासारख्या लोकशाही राष्ट्रांनी, जेनेटिक इंजिनीअरिंगच्या विकासाबाबत सावधगिरीने वाटचाल केली पाहिजे. यासाठी स्पष्ट धोरण, आंतरराष्ट्रीय कायदे, नैतिकता-अनुकूल दिशा आणि जागरूक समाजाची नितांत गरज आहे. शोध आणि प्रगतीची दिशा मानवतेच्या हितासाठी असेल तरच विज्ञान हे वरदान ठरते. अन्यथा, हेच तंत्रज्ञान विनाशाची तलवार बनते. जेनेटिक इंजिनीअरिंग ही एक अमूल्य संधी आहे – पण ही संधी काळजीपूर्वक, जबाबदारीने आणि नैतिक चौकटीतच वापरणे हाच शाश्वत आणि सुरक्षित मार्ग आहे.
