>> मच्छिंद्र ऐनापुरे
गेल्या अनेक दशकांपासून भारतात स्त्री -पुरुष प्रमाणातील वाढती दरी चिंतेचा विषय ठरत आली आहे. सरकारने अनेक जनजागृती मोहिमा राबवल्या, ‘बेटी बचाओ – बेटी पढाओ’सारखी घोषवाक्ये दिली, कायदे केले, पण परिणाम फारसा दिसून आला नाही. पुरुषांच्या तुलनेत स्त्रियांची घटती संख्या आजही समाजाच्या आरशात एक काळी सावली म्हणून उभी आहे. याचे प्रमुख कारण म्हणजे भ्रूणहत्या, म्हणजेच गर्भातील बालिकेचा जन्म होण्यापूर्वीच तिचा अंत करणे. भारतात ही एक सामान्य सामाजिक प्रथा बनली आहे.
आजचा भारत विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि शिक्षणाच्या क्षेत्रात झपाटय़ाने प्रगती करीत असला तरी समाज रचनेच्या एका अत्यंत नाजूक पैलूवर अजूनही अंधार आहे, तो म्हणजे मुलगा-मुलगी लिंग गुणोत्तरातील वाढता असमतोल. ही केवळ आकडय़ांची गोष्ट नाही. ही एका समाजाची विचारसरणी, संवेदनशीलता आणि मानवी मूल्यांच्या अधःपतनाची जिवंत कहाणी आहे.
गेल्या अनेक दशकांपासून भारतात स्त्री-पुरुष प्रमाणातील वाढती दरी चिंतेचा विषय ठरत आली आहे. सरकारने अनेक जनजागृती मोहिमा राबवल्या, ‘बेटी बचाओ – बेटी पढाओ’सारखी घोषवाक्ये दिली, कायदे केले, पण परिणाम फारसा दिसून आला नाही. पुरुषांच्या तुलनेत स्त्रियांची घटती संख्या आजही समाजाच्या आरशात एक काळी सावली म्हणून उभी आहे. याचे प्रमुख कारण म्हणजे भ्रूणहत्या, म्हणजेच गर्भातील बालिकेचा जन्म होण्यापूर्वीच तिचा अंत करणे. भारतात ही एक सामान्य सामाजिक प्रथा बनली आहे, जी अत्यंत वेदनादायक आणि लज्जास्पद आहे.
‘प्यू रिसर्च सेंटर’च्या अहवालानुसार, सन 2000 ते 2019 दरम्यान भारतात तब्बल 90 लाख भ्रूणहत्या झाल्या. यात 86.7 टक्के हिंदू समाजात, 4.9 टक्के शिखांमध्ये आणि 6.6 टक्के मुस्लिम समाजात झाल्याची नोंद आहे. 2011 च्या जनगणनेनुसार, 0-6 वर्षे वयोगटातील प्रत्येक हजार मुलांमागे केवळ 914 मुली होत्या, जे 1991 मधील 945 प्रमाणापेक्षा कमी आहे. म्हणजेच मुलींचा जन्म दर सातत्याने घटतो आहे.
सरकारने भ्रूणलिंग चाचणीवर बंदी घालणारा कायदा (PCPNDT Act) पारित केला आहे. तरीदेखील हजारो दवाखान्यांत आजही गुप्तपणे भ्रूणलिंग चाचण्या होत आहेत. राज्य सरकारांकडे सर्व क्लिनिकवर नियंत्रण ठेवण्याइतके मनुष्यबळ आणि साधने नाहीत. परिणामी, हा बेकायदेशीर व्यवहार आजही फोफावत आहे. याहून अधिक चिंताजनक बाब म्हणजे पूर्वी जिथे मुलींचा आदर राखला जात होता अशा जम्मू-कश्मीर, हिमाचल किंवा ईशान्येकडील राज्यांतही आता ही प्रवृत्ती दिसू लागली आहे. श्रीनगर, पंजाब, हरयाणा, उत्तराखंड आणि राजस्थानसारखी राज्ये लिंग असंतुलनाच्या गर्तेत अडकत आहेत.
मुलींबद्दलची नकारात्मक मानसिकता ही या समस्येचे खरे कारण आहे. मुलीचा संघर्ष ती आईच्या गर्भात येते तेव्हाच सुरू होतो. तिच्या जन्माच्याच अधिकारासाठी तिला झगडावे लागते आणि ती जन्मली तरी जगण्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर तिला समाजाच्या दृष्टिकोनाशी लढावे लागते. वारंवार होणाऱया गर्भपातांमुळे स्त्रियांच्या आरोग्यावर घातक परिणाम होतात. त्यांच्या शरीरावर मानसिक आणि शारीरिक ताण वाढतो. याशिवाय मुलींची संख्या घटल्याने महिलांविरुद्ध हिंसाचार, अपहरण आणि बलात्काराच्या घटनांत वाढ होत आहे. अनेक ठिकाणी विवाहासाठी महिलांचे अपहरण, जबरदस्ती विवाह आणि मानहानीकारक प्रथा वाढताना दिसतात.
सरकारच्या लोकसंख्या नियंत्रण मोहिमांमध्येही काही गंभीर त्रुटी आहेत. आंध्र प्रदेश, राजस्थान, मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्रासारख्या राज्यांमध्ये दोनपेक्षा जास्त मुले असलेल्या पालकांना काही सरकारी सुविधा किंवा नोकरीत प्रवेश नाकारला जातो. याचा परिणाम असा होतो की, काही कुटुंबांमध्ये मुलगा हवा ही मानसिकता अधिक घट्ट बसते. कारण मुलगा झाला की, वंश चालू राहील, अशी भीती पालकांच्या मनात असते आणि त्यामुळे मुलींचा जन्म टाळण्याचा प्रवाह वाढतो. या चुकीच्या धोरणांचा एक अप्रत्यक्ष परिणाम म्हणजे अनेक राज्यांत तरुणांना विवाहासाठी वधू मिळेनाशा झाल्या आहेत. गरीब भागांतील मुलींची ‘खरेदी-विक्री’ करून विवाह करण्याच्या घटना वाढल्या आहेत. दलालांच्या माध्यमातून चालणारा हा मानवी व्यापार समाजाच्या मुळावर घाव घालतो आहे. ही स्थिती फक्त ग्रामीण नव्हे, तर शहरी भागातही झिरपत आहे.
लिंग गुणोत्तरातील हा असमतोल फक्त आकडेवारीत नाही; तो संपूर्ण सामाजिक संतुलन बिघडवणारा स्पह्टक घटक आहे. जेव्हा समाजात पुरुषांची संख्या प्रचंड वाढते आणि महिलांची घटते तेव्हा गुन्हे, हिंसा, अपहरण, लैंगिक अत्याचार, बहुपत्नीत्व आणि स्त्रियांचा व्यापारी वापर वाढतो. एका संवेदनशील, न्यायप्रिय समाजासाठी ही स्थिती अत्यंत लाजिरवाणी आहे. स्त्री ही केवळ आई किंवा पत्नी म्हणून नव्हे, तर समाजाच्या उभारणीतील समान भागीदार आहे हे आपण विसरत चाललो आहोत.
भ्रूणहत्या हा केवळ कायदेशीर गुन्हा नाही, तर तो नैतिक आणि मानवी गुन्हा आहे. या प्रवृत्तीवर मात करण्यासाठी प्रत्येक कुटुंब, प्रत्येक पालक आणि प्रत्येक नागरिकाने जागरूक होणे अत्यावश्यक आहे. आपण समाजात असा संदेश पोहोचवायला हवा की, मुलगी ओझे नाही, ती समाजाची आणि देशाची खरी ताकद आहे. प्रत्येक मुलीच्या जन्माचा उत्सव साजरा करा. तिच्या शिक्षण, आरोग्य आणि स्वावलंबनाची जबाबदारी स्वीकारा. मुलगा आणि मुलगी यात भेद नाही ही भावना बालपणापासूनच रुजवली पाहिजे. सरकारनेही भ्रूणहत्या थांबवण्यासाठी कठोर अंमलबजावणी. क्लिनिकवर नियंत्रण आणि समाज माध्यमांद्वारे जनजागृती अधिक प्रभावीपणे करणे आवश्यक आहे. शाळा, काॅलेज, पंचायत स्तरावर स्त्री समानतेचे शिक्षण देणे ही काळाची गरज आहे.
जर आपण मुलींचे रक्षण केले नाही, त्यांना शिक्षण आणि सन्मान दिला नाही तर समाजाचा कणा मोडेल. लिंग गुणोत्तर हा केवळ आकडा नाही, तर तो समाजाच्या विवेकाचा आरसा आहे. भ्रूणहत्या थांबवली नाही, तर भविष्यातील पिढी विकलांग होईल – केवळ लोकसंख्येच्या नव्हे, तर नैतिकतेच्या दृष्टीने. म्हणून आजच प्रत्येकाने ठरवले पाहिजे की, कन्या शिशूचे स्वागत करू. तिचे संगोपन, शिक्षण आणि सशक्तीकरण सुनिश्चित करू. फक्त अशाच विचारसरणीतूनच आपण न्याय्य, संतुलित आणि मानवतावादी समाज निर्माण करू शकतो – जिथे प्रत्येक मुलगी निर्भयपणे, सन्मानाने आणि अभिमानाने जगू शकेल.
