>>डॉ. मीनाक्षी पाटील
निरनिराळ्या क्षेत्रांमध्ये जे बदल होत आहेत त्या बदलांविषयी जे काही सांगायचं असतं ते सांगणं भाषेद्वारेच शक्य होतं. याचा अर्थ भाषेशिवाय विचार करणं अशक्य आहे आणि त्यामुळेच मानवी विचारप्रक्रियेमध्ये भाषेचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. या पार्श्वभूमीवर ‘आधी भाषा की आधी विचार’ हा एक नेहमीचाच कूटप्रश्न तसाच शिल्लक राहतो. येथे ज्ञानेश्वर माऊलींच्या ‘बोली अरूपाचे रूप दावीन’ या ओळींची तसेच मर्ढेकरांच्या ‘शब्द अर्थाआधी यावा, हे तो ईश्वराचे देणे’ या ओळींची आठवण आल्याशिवाय राहत नाही.
मानव समूहाची सामाजिकतेची प्रेरणा ही अधिक व्यापक व गुंतागुंतीची असल्याने संपूर्ण मानववंशाच्या इतिहासात भाषेचे अनन्यसाधारण असे महत्त्व आहे. मनुष्यप्राण्याकडे असलेली भाषानिर्मितीची क्षमता आणि तिचा वापर करण्याचे कौशल्य यामुळे मनुष्यप्राणी इतर सजीवांपेक्षा वेगळा ठरतो किंबहुना त्यांच्यात फरक करणारा महत्त्वाचा घटक म्हणजे ‘भाषा’ हा होय. मानवेतर जीवसृष्टीत देण्यात येणारे संदेशन हे प्रामुख्याने संरक्षण व संवर्धन या दोन प्रमुख जैविक प्रेरणांवरच आधारलेले असते. म्हणजे मानवेतर प्राणी हे काही ठराविक असे विशिष्ट प्रकारचे आवाज काढून एकमेकाना संदेश देत असतात. प्रेम, भूक, वेदना या प्रकारच्या मूलभूत गरजा व्यक्त करण्यापुरतेच संदेशवहन प्राण्यांमध्ये केले जाते. परंतु मानवेतर प्राण्यांमधील या उपरोक्त सहज प्रेरणांपेक्षा मानव समूहाची सामाजिकतेची प्रेरणा ही अधिक व्यापक व गुंतागुंतीची असल्याने संपूर्ण मानववंशाच्या इतिहासात भाषेचे अनन्यसाधारण असे महत्व आहे.
भाषानिर्मितीचा इतिहास पाहीला तर असे दिसते की, आरंभापासूनच मनुष्यप्राणी आपल्या तोंडाद्वारे जे विविध आवाज करीत होता त्यातल्या काही आवाजांचा त्याने विशिष्ट प्रकारे वापर करणं सुरू केलं. हे मौखिक ध्वनीच मानवनिर्मित भाषेचे मूलभूत घटक होत. वेगवेगळ्या भाषांमध्ये वेगवेगळे ध्वनी दिसून येतात. परंपरेने या ध्वनींना सांकेतिक अर्थ प्राप्त झालेला दिसतो. विविध भाषांमध्ये या मूलभूत ध्वनींची संख्या अगदी मर्यादित असली तरी या वेगवेगळ्या ध्वनींच्या जोडण्या करून आपल्याला असंख्य शब्द मिळतात. या असंख्य शब्दांच्या जोडण्या करून हजारो वाक्ये आपण तयार करू शकतो.
माणसांनी मर्यादित ध्वनी आणि मर्यादित अक्षरांच्या वापरातून आपापल्या गरजांप्रमाणे नवनवीन शब्द निर्माण केले. अर्थात हे ध्वनी व अक्षरे मर्यादित असली तरी त्यांच्या सहाय्याने माणसे असंख्य शब्द आणि वाक्ये बनवू शकतात या अर्थाने भाषेची संदेशवहनाची क्षमता अमर्याद ठरते. अशा रीतीने आदिम काळापासून आपल्या भावभावना व्यक्त करण्यासाठी माणसांनी विविध चिन्हांनी बनलेली अशी एक भाषिक व्यवस्था निर्माण केली आहे. या भाषिक चिन्ह व्यवस्थेचा ‘शब्द’ हा सर्वात लहान घटक मानला जातो. अर्थात ज्या शब्दाद्वारे एखाद्या गोष्टीचे सूचन होते ती गोष्ट आणि तो शब्द यामधील नातं हे अप्रत्यक्ष व यादृच्छिक असते. म्हणजे भाषेचे ध्वनिघटक आणि त्यांतून व्यक्त होणारे अर्थ यांच्यात निश्चित असे एकच एक नाते नसते. उदा. ‘घ’ घराचा, ‘ज’ जहाजाचा असे बाराखडी शिकवताना सोयीचे वाटले तरी मुळात ‘घ’ हा ध्वनी आणि ‘घर’ यांच्यात कोणतेही प्रत्यक्ष नाते नसते. ‘घर’ या शब्दाशी अर्थदृष्टय़ा संबंधित नसणारे पण ‘घ’ या शब्दाने सुरू होणारे असंख्य शब्द मराठीत आहेत. काहीवेळा एखाद्या ध्वनीच्या नादानुवर्तित्वामुळेही तो ध्वनी एखाद्या वस्तूचे चिन्ह म्हणून काहीवेळा वापरला जाताना दिसतो जसे काव काव ध्वनीवरून कावळा, चिवचिव ध्वनीवरून चिमणी इ. यातही एक गंमत आढळते ती म्हणजे मराठीत चिवचिव ध्वनीवरून चिमणी असलं तरी अन्य भाषेत ते तसे असेलच असे नाही. त्यामुळे एखाद्या वस्तूचे तेच नाव का किंवा एखाद्या उच्चारासाठी तेच अक्षर का याचेही प्रत्येक वेळी काही नैसर्गिक किंवा तार्किक कारण देता येईलच असे नसते.
आदिम काळापासून विविध प्रदेशातल्या मानवसमूहांनी आपापल्या गरजा व जाणिवांप्रमाणे शब्द निर्माण केले, त्यातून त्या त्या मानव समूहांची भाषा आकारत गेली. या अर्थाने समग्र मानवी संस्कृतीचा आणि भाषेचा घनिष्ठ संबंध आहे. वेगवेगळ्या शब्दांची निर्मिती व त्या शब्दांचा वापर पाहताना आपल्याला त्याचा सातत्याने प्रत्यय येत राहतो. या दृष्टीने पाहिल्यास मानवी भाषा ही एक सर्जनशील अशी स्वायत्त यंत्रणा असून तिची संदेशवहनाची क्षमता अमर्याद अशी आहे.
भाषेतील लवचिकतेमुळे, तिच्या सर्जक क्षमतेमुळे नवनवीन शब्दांची सातत्याने भर पडत असते. त्यामुळे काळाच्या ओघात निरनिराळ्या क्षेत्रांमध्ये जे बदल होत आहेत त्या बदलांविषयी जे काही सांगायचं असतं ते सांगणं भाषेद्वारेच शक्य होतं. याचा अर्थ मानवी विचारप्रािढयेमध्ये भाषेचे महत्त्व अनन्यसाधारण असे आहे. या पार्श्वभूमीवर ‘आधी भाषा की आधी विचार’ हा एक नेहमीचाच कूटप्रश्न तसाच शिल्लक राहतो. येथे ज्ञानेश्वर माऊलींच्या ‘बोली अरूपाचे रूप दावीन’ या ओळींची तसेच मर्ढेकरांच्या ‘शब्द अर्थाआधी यावा, हे तो ईश्वराचे देणे’ या ओळींची आठवण आल्याशिवाय राहत नाही. इसवी सनाच्या 6 व्या शतकातील प्रसिद्ध व्याकरणकार व योगी भर्तृहरी यांनी त्यांच्या ‘वाक्यपदीय’ या व्याकरण ग्रंथात भाषा, विचार आणि वास्तव किंवा एकूणच भाषेची प्रकृती आणि तिचा बाह्य जगाशी असलेला संबंध यावर सविस्तर विश्लेषण केले असून ते मुळातून वाचण्यासारखे आहे. अशा रीतीने भाषेतील जड-चैतन्याचा, दृश्य-अदृश्याचा विचार प्राचीन काळापासून माणसाला भुरळ घालत आला आहे.
(लेखिका साहित्य संस्कृती मंडळाच्या सचिव, कवयित्री, चित्रकार आहेत.)
