>> बबन लिहिणार
जालना जिल्ह्यातील दुधना काळेगावातील मार्गशीर्ष महिन्यातील लोटांगण यात्रा पंचक्रोशीत प्रसिद्ध आहे. पंढरपुरातील विठुरायाच्या भक्तीचा संस्कार जडलेल्या या गावातील लोटांगण वारीची ही प्रथा म्हणजे पांडुरंगावरील निस्सीम श्रद्धेचे प्रतीकच.
सण-उत्सव म्हटलं की, डोळ्यांसमोर पटकन येतात ते दिवाळी अन् दसरा, परंतु जालना जिह्यातील दुधना काळेगाव अर्थात बालपंढरपूर हे गाव याला अपवाद म्हणता येईल. मार्गशीर्ष महिना लागला की, समस्त गावकऱ्यांना जितके दिवाळी-दसऱ्याचे वेध लागत नाहीत, त्याहून कैक पटींनी लोटांगण यात्रेचे वेध लागते. दरवर्षी मार्गशीर्ष महिन्याच्या एकादशीला ही यात्रा भरते. 1 डिसेंबर 2025 ला लोटांगण यात्रा आहे. लोटांगण या नावाने ही यात्रा आजूबाजूच्या गावांत वर्षानुवर्षे अखंडितपणे सुरू आहे. दुधना काळेगावच्या या यात्रेची खासीयत म्हणजे सासरी गेलेली मुलगी एकवेळ दिवाळी, दसऱ्याला माहेरी येणार नाही, परंतु मार्गशीर्ष महिन्यात ती लोटांगणाच्या यात्रेसाठी हमखास येते. दुधना काळेगावमधील अनेक जण कामाधंद्यानिमित्त मुंबई-पुण्याला गेलेले आहेत, परंतु त्यातील अनेक जण हे मार्गशीर्षला गावाकडे येतात हा अनेक वर्षांपासून चालत आलेला अलिखित नियम झाला आहे. दुधना काळेगावमधील मार्गशीर्षला भरणारी जत्रा आणि ‘लोटांगण’ हे शब्द सतत कानांवर पडून लाखो मुले आज मोठी झाली आहेत. दरवर्षी अखंडपणे भरणाऱ्या यात्रेचा आनंद घेणं हे दुधना काळेगाववासीयांसाठी काही औरच! त्याला खरंच तोड नाही. दोन दिवसांच्या यात्रेत मिळणाऱ्या सुखाची किंमत मोजता येऊच शकत नाही, असं अनेकांना आजही मनापासून वाटतं.
जालना जिह्यापासून अवघ्या 25 किलोमीटर अंतरावर असलेले आणि दुधना नदीच्या तीरावर वसलेले दुधना काळेगाव एक छोटंसं गाव. काळेगाव ‘बालपंढरपूर’ म्हणून ओळखले जाते. पंढरपूरमधील चंद्रभागा नदी जशी चंद्रकोर आकारासारखी वाहते, तशीच दुधना नदीसुद्धा चंद्रकोर आकारासारखी वाहते. पंढरपूरला जशी पांडुरंगांची मूर्ती आहे तशीच मूर्ती दुधना काळेगावच्या विठ्ठल मंदिरात आहे. पंढरीच्या मंदिरामागून जशी नदी वाहते तशीच काळेगावमध्येही दुधना नदी मंदिराच्या मागून वाहते. दुधना काळेगावला म्हणूनच ‘बालपंढरपूर’ असं नाव पडलं. हे नाव श्री. ह. भ. प. सद्गुरू रंगनाथ महाराज परभणीकर गुरुजी यांनी एका कीर्तनात दिल्याचं सांगितलं जातंय. दुधना नदीच्या अगदी तीरावर वसलेलं विठ्ठलाचं हे छोटंसं मंदिर. मंदिरात विठ्ठल-रुक्मिणीची मूर्ती आहे. या मूर्तीची स्थापना साक्षात पांडुरंगाच्या (विठ्ठल) सांगण्यावरून झाल्याची आख्यायिका सांगितली जाते.
300 ते 350 वर्षांपूर्वी गावातील कासार समाजातील विठ्ठलाचे भक्त गंगाराम अंबडकर (कासार) हे दरवर्षी न चुकता पंढरीची वारी करायचे. त्यांची वारी ही इतर वारकऱ्यांपेक्षा वेगळी होती. हजारो लोक पायी वारी करीत असताना गंगाराम मात्र न चुकता, न थकता पायी तसंच लोटांगण घेऊन वारी करायचे. विठुरायाचं दर्शन घेण्यासाठी कोणतीही तमा न बाळगता गंगाराम यांनी लोटांगण घालून अनेक वाऱ्या केल्या, पण वय झाल्यानंतर त्यांना लोटांगण घेऊन वारी करणं शक्य होईना तेव्हा त्यांना साक्षात पांडुरंगानं भेट दिली. भेटीत ‘‘तुला काय हवयं?’’ असं विचारल्यावर, “पंढरपूरला जशी विठ्ठल-रुक्मिणीची मूर्ती आहे तशी आमच्या गावात हवी”, अशी इच्छा गंगाराम यांनी बोलून दाखवली. ‘‘जुन्या जालन्यात एक पडलेला वाडा आहे. त्या ठिकाणी एक लिंबाचे झाड असून एक भुयार आहे. त्या भुयाराची शिळा (मोठा दगड) बाजूला सारून तेथील मूर्ती घेऊन ये’’ असं आपल्याला साक्षात पांडुरंगांनी भेटून सांगितल्याचं गंगाराम यांनी गावकऱ्यांना सांगितलं. गावकऱ्यांनी तेथील मूर्ती आणून मंदिरात तिची स्थापना केली. पुंडलिकांची भक्ती पाहून पांडुरंग त्याच्या भेटीसाठी आला होता, हे सर्वांनाच ठाऊक आहे. तशीच ही आख्यायिका आहे.
।। नाही घडविला नाही बसविला, भेटावया आला लोटांगण महाराजा ।।
गंगाराम यांच्या निधनानंतर त्यांना आदरांजली वाहता यावी यासाठी मार्गशीर्ष महिन्यात लोटांगण यात्रा सुरू करण्यात आली. संपूर्ण गावकरी एकत्र येऊन लोटांगणांचं नियोजन करतात. दरवर्षी लोटांगणाच्या निमित्ताने एकोप्याचे दर्शन घडते. समस्त गावकरी आपापसात असलेले मतभेद बाजूला ठेवून गुण्यागोविंदाने एकत्र येतात. ज्ञानेश्वर माऊली, तुकारामाच्या जयघोषात पालखी काढली जाते. या कार्यक्रमात दरवर्षी 300 ते 400 लोक लोटांगण घेतात. लोटांगणाचा पहिला मान कासार घराण्यालाच मिळतो, असे कासार घराण्यातील मधुकर आसाराम अंबडकर यांनी सांगितले. मधुकर अंबडकर हे दरवर्षी न चुकता लोटांगण घेतात. आता वडिलांची हीच परंपरा त्यांचा मुलगा
डॉ. सचिन अंबडकर अखंडपणे लोटांगण घेऊन चालवत आहे.
दुधना काळेगाव येथील विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिरात दरवर्षी मार्गशीर्षला हजारो लोक विठूरायांच्या चरणी नतमस्तक व्हायला येतात. पहिल्या दिवशी लोटांगण, तर दुसऱ्या दिवशी यात्रा असा कार्यक्रम इथं असतो. लोटांगणाला येणारा खर्च गावकरी वर्गणी गोळा करून करतात. आपापल्या कामात व्यस्त असलेली हजारो माणसं फक्त आपल्या लाडक्या विठूरायाच्या दर्शनासाठी येतात. त्यांना वाटते की, कामांसाठी शहरात गेलेल्या लोकांची गावाकडची ओढ कमी होऊ नये. कुटुंबाला, मित्राला आणि आप्तस्वकीयांना वर्षात एकदा तरी भेटायला हवे, यासाठी ते दरवर्षी लोटांगणाला येत असतात. लोटांगणाला होणारी गर्दी ही फक्त आणि फक्त विठूरायांच्या श्रद्धेपोटीच होते. ही गर्दी केवळ गर्दी नव्हे, तर पांडुरंगावरची निस्सीम श्रद्धा असणाऱ्या लोकांचा जागरच जणू. हे लोटांगण म्हणजे ना काही मिळवण्यासाठी आहे, ना त्यात कुठल्याही प्रकारची अंधश्रद्धा आहे. आपल्या लाडक्या विठूरायाच्या भक्ताला वाहिलेली आगळीवेगळी आदरांजली आहे, असं म्हणता येईल.
