>> वैश्विक
विराट अवकाशातील वस्तूंना मानवनिर्मित वस्तूंच्या किंवा एकूण पृथ्वीवरच्याच संज्ञा देण्याला वैज्ञानिक अर्थ काहीच नसतो, परंतु आपल्याला अवकाशातील वस्तूंची चटकन ओळख पटावी आणि त्यातून पुढे विश्वरचनेचा अभ्यास करता यावा यासाठी व थोडा गोष्टीरूप, काव्यात्म भाव त्यात आला तर त्या मनात लवकर रुजतात म्हणून अशा उपमा द्यायच्या. म्हणजे ‘मृग’ नक्षत्राला ‘हरणा’च्या रूपात पाहिलं की, ते लगेच ‘दिसू’ लागतं. चंद्रावरचा काल्पनिक ‘ससा’ तसाच! खरंतर यादृष्टीने आपण अवकाशाचं प्राणीसंग्रहालयच करून टाकलंय. कसं ते पुढच्या लेखात. अर्थात, त्यात मानवप्राणीही असतातच. ‘मृगा’चंच उदाहरण घेतलं तर ग्रीक लोक त्याला ‘योद्धा’ समजतात.
या आकारांची गोष्ट आठवण्याचं कारण आज आपण अवकाशातील ‘सुपर स्ट्रक्चर’ असलेल्या हर्क्युलस (शौरी) आणि करोना बोरिऑलिस (उत्तर मुकुट) या विशाल किंवा अतिविशाल तारकासमूहाविषयी माहिती घेऊ या. विश्वाचं वय (सध्या) 13.7 अब्ज प्रकाशवर्षे मानलं जातं. त्यापैकी सुमारे 10 अब्ज प्रकाशवर्षे इतका या अतिप्रचंड तारकासमूहाचा विस्तार आहे. ज्याला शब्दशः ‘विश्वव्यापी’ म्हणता येईल असा हा तारकांचा मेळा (यापैकी ‘हर्क्युलस’कडे 1974 मध्ये संशोधकांनी रेडिओ संदेश पाठवला आहे).
पृथ्वीवरची अवकाशातून दिसणारी एकमेव मानवनिर्मित गोष्ट म्हणजे चीनची हजारो किलोमीटरची (सुमारे 8000) भिंत. तिला ‘ग्रेट वॉल ऑफ चायना’ असं म्हटलं जातं. अवकाशातल्या या ‘सुपर क्लस्टर’लासुद्धा (महातारकापुजाला) हर्क्युलस-करोना बोरिऑलिसग्रेट वॉल असं म्हणतात. या ‘ग्रेट वॉल’चा विस्तार सुमारे 10 अब्ज प्रकाशवर्षे इतका आहे. कदाचित तो त्यापेक्षाही अधिक असेल असा काही अभ्यासकांचा कयास आहे. तो 15 ते 20 अब्ज प्रकाशवर्षांपर्यंत जाऊ शकतो, असं मानलं जातं
.
आपल्याला जो विश्वाचा केवळ 4 टक्के भाग दिसतो, त्याचा व्यास 93 अब्ज प्रकाशवर्षे आहे. हर्क्युलस-करोना बोरिऑलिस महातारकासमूहाची ही स्थिती 2013 च्या नोव्हेंबरमध्ये अमेरिकन आणि हंगेरियन संशोधकांनी शोधून काढली. ‘गॅमा रे बर्स्ट’ किंवा गॅमा किरणांच्या उद्रेकाचं मापन करून ते या निष्कर्षापर्यंत आले. ‘स्वीट गॅमा रे बर्स्ट मिशन’ या प्रकल्पांतर्गत हे संशोधन झालं.
या ‘ग्रेट वॉल’ सुपर क्लस्टरमध्ये हर्क्युलस (शौरी), करोना बोरिऑलिस (उत्तर मुकुट), लायरा (स्वरमंडळ), बुटेस (भुतप) इत्यादी तारकासमूहांचा समावेश होतो. या सर्वांचं मिळून अंतर आहे 9.612 ते 10.538 प्रकाशवर्षे. या ‘ग्रेट वॉल’ची कमी-अधिक रचना 6 ते 10 प्रकाशवर्षांपर्यंत पोहोचते.
मात्र या ‘ग्रेट वॉल’च्या व्यापकतेवर आक्षेप, शंका आहेतच. त्यासाठीचा सांख्यिकीय (स्टॅटिस्टिकल) डेटा बरोबर आहे का, हा एक प्रश्न उपस्थित केला गेला. मात्र 2020 मध्ये या ‘वॉल’च्या संशोधकांनी ‘पेपर’ प्रसिद्ध करून त्यांचं सांख्यिकीय विश्लेषण अचूक असल्याचं स्पष्ट केलं आहे. गॅमा रे खगोलशास्त्राचा विकास झाल्यानंतर विश्वरचनेतील अनेक अज्ञात गोष्ट समजू लागल्या आहेत.
पृथ्वीवरून ‘गॅमा रे’ शोधणं (पकडणं) कठीण असतं. कारण ते तीव्र उैर्जा किरण पृथ्वीच्या वातावरणाने रोखले जातात. म्हणूनच 1950 आणि 60 च्या दशकात हे अधिक कठीण होतं, परंतु आता अवकाश दुर्बिणीच्या सहाय्याने ‘गॅमा रे बर्स्ट’चा चांगला अंदाज घेता येतो.
यामधील तांत्रिक गोष्टी समजून घ्यायच्या तर गॅमा रे खगोलशास्त्राचा अभ्यास करावा लागेल. आपण अवकाशाची ओळख करून देताना सर्वसामान्यांचे कुतूहल जागृत होईल इतपतच माहिती देतो. या ‘ग्रेट वॉल इन स्पेस’च्या संशोधकांनी आक्षेपांना उत्तर देताना म्हटलंय की, याचा अगदी बरोबर निर्णय होण्यासाठी ट्रॉन्झिएन्ट हायएनर्जी स्काय अॅण्ड, अर्ली युनिव्हर्स सर्व्हेअर’ किंवा ‘थिसस’ या संभाव्य अवकाश कार्यक्रमाची वाट पाहावी लागेल.
2020 पर्यंत विश्वातील सुमारे 283 गॅमा रे बर्स्ट (उद्रेक) नोंदण्यात आले आहेत. आतापर्यंत कदाचित भरही पडली असेल. मात्र हा जो ‘थिसस’ नावाचा यान प्रकल्प (प्रोब) 2037 मध्ये अवकाशात जाणार आहे, त्याची तयारी ‘युरोपियन स्पेस एजन्सी’ने (इएसए) सुरू केली असून त्याचे उद्दिष्ट विश्वातील गॅमा किरणाच्या उद्रेकाचा पिंवा ‘गॅमा रे बर्स्ट’चा सखोल अभ्यास करणे हा आहे.
ही एक अवकाशीय गॅमा रे वेधशाळा असेल. पृथ्वीच्या वातावरणाबाहेर, परंतु जवळच्या (लो अर्थ) कक्षेत ही वेधशाळा फिरत राहील आणि तिथून विश्वातील गॅमा किरणांचा अभ्यास करेल. यामध्ये गॅमा रे बर्स्टबरोबरच ताऱयांचा जन्म आणि त्यातील ‘धातूं’ची रचना (मेटॅलिसिटी) किंवा उत्क्रांती याविषयीसुद्धा अधिक माहिती मिळेल. पृथ्वीभोवती 600 किलोमीटर अंतरावरून फिरणारी ही वेधशाळा पुढील पिढय़ांना खगोल अभ्यासात अधिक उपयुक्त ठरेल.
विश्वाचा वेध घेताना यापुढील काळात बदलते तंत्रज्ञान नवनवी दालनं उघडणार आहे. त्यातून अनेक विद्यार्थ्यांना खगोल अभ्यासाची आणि नंतर खगोलीय संस्थांमध्ये काम करण्याची व्यावसायिक संधीही मिळू शकेल. त्याची पूर्वतयारी म्हणून विद्यार्थ्यांनी गणित आणि भौतिकशास्त्राचा पाया पक्का करायला पाहिजे.
