>> साधना गोरे [email protected]
जगात अनेक प्रकारचा भेदभाव आहे, पक्षपात आहे. कधी हा भेदभाव जातीच्या आधारे केला जातो, कधी धर्माच्या, तर कधी वर्णाच्या. लिंग-भेदभाव तर जगभर दिसतो. या प्रकारच्या भेदभावामागे कसलीही वैज्ञानिक दृष्टी नाही. तर समाजातल्या विशिष्ट गटाने आपल्या स्वार्थासाठी असे भेदभाव केल्याचं इतिहास सांगतो. माणसाने स्वतःच्या उजव्या व डाव्या हातांमध्येही भेदभाव केल्याचं दिसतं. भारतीय संस्कृतीत उजवा हात शुभ मानला गेला, त्यामुळे त्याला सगळीकडे, विशेषतः धार्मिक कार्यात मान असतो. उलट डाव्या हाताला धार्मिक प्रसंगी नेहमीच डावललं जातं. संस्कृतीनुसार डावं-उजवं या शब्दांना वेगवेगळे अर्थ प्राप्त झालेले दिसतात.
मानवी मेंदूच्या विशिष्ट रचनेमुळे बहुतांश माणसं उजव्या हाताचा वापर अधिक करतात, असं विज्ञान सांगतं. पण म्हणून उजव्या हातानेच सगळी कामं निभावतील, असं होणं शक्य नाही. डाव्या हाताचंही त्याचं असं स्वतंत्र महत्त्व आहेच. पण प्रसाद घेताना डावा हात पुढे केला तर चालत नाही. डाव्या हाताने जेवलेलं चालत नाही. अगदी आता आतापर्यंत डावखुऱ्या व्यक्तीला लहानपणापासून मारूनमुटकून उजव्या हाताने जेवायला, प्रसाद घ्यायला शिकवलं जायचं; आताही जातं. जगातली ऐंशी-नव्वद टक्के माणसं उजव्या हाताचा अधिक वापर करतात म्हणून तेच नैसर्गिक, तेच योग्य, सरळ, चांगलं असं माणसाला वाटत आलं. शब्दकोशातही ‘उजवा’ शब्दाचा अर्थ – सरळ, चांगला, सवयीचा, डाव्याच्या उलट – असा आढळतो. असं हे हातापासून सुरू झालेलं उजवं-डावं म्हणजे श्रेष्ठ-कनिष्ठपण पुढे इतर संदर्भातही वापरलं जाऊ लागलं. उदा. नवरी नवऱ्यापेक्षा दिसायला सरस असेल तर ‘मुलापेक्षा मुलगी उजवी आहे,’ असं म्हटलं जातं.
बहुसंख्यकांमध्ये उजवा हात जास्त काम करणारा म्हणून कामसू, विश्वासू सहकाऱ्याला ‘उजवा हात’ म्हणण्याची पद्धत अनेक भाषांमध्ये दिसते. आपल्याकडे उजवी बाजू शुभ मानली जाते. एखाद्या कामासंदर्भात देवाला कौल किंवा गुढी लावल्यावर, म्हणजे देवाच्या मूर्तीला लावलेले तांदूळ, फूल इ. उजव्या बाजूने खाली पडले तर शुभ मानलं जातं. कार्यसिद्धीच्या दृष्टीने उजवा कौल सकारात्मक मानला जातो. याउलट डावा कौल, अशुभ, कार्यहानी, नकारात्मक समजला जातो.
संस्कृतमधील ‘ऋजुक’ हा शब्द – उजअ – उज्जुय – उजवा – या क्रमाने बदलत मराठीत आला, असं कृ. पां. कुलकर्णी म्हणतात. मात्र मराठीतला ‘डावा’ हा शब्द ऑस्ट्रिक भाषेतून मराठीत आला असल्याचं कुलकर्णी म्हणतात. डाव्या शब्दाला सिंधीमध्ये ‘डाओ’, गुजरातीमध्ये ‘डाबुं’ / ‘डाभुं’ / ‘डावा’ असे शब्द आहेत.
काम करताना डाव्या हाताचा अधिक वापर करणाऱ्या मनुष्याला डावरा, डावखुरा म्हटलं जातं. ताट वाढताना मीठ, कोशिंबीर, लोणचे हे दुय्यम पदार्थ डाव्या बाजूला ठेवण्याची पद्धत आहे. डावी बाजू कमी, हलकी समजली गेली. त्यावरून एखाद्याला टाळणं, अव्हेरणं या अर्थानं ‘डावलणे’ हे क्रियापद रूढ झालं.
भेदभाव, पक्षपात करणं या अर्थानं ‘डावे-उजवे करणे’ हा वाक्प्रचार रूढ आहे. तसंच, एखाद्याला जगात चाललेलं चांगलं-वाईट कळत असेल, व्यवहारातले छक्के-पंजे कळत असतील, तर ‘त्याला डावं-उजवं कळतं’ असं म्हटलं जातं.
किती काही केलं तरी अशुभच घडणार आहे, या अर्थानं एक कोकणी म्हण आहे. ती म्हणजे, ‘कावळो डावो गेलो आणि उजवो गेलो सारखंच.’ म्हणजे कावळा डावा गेला काय किंवा उजवा गेला काय सारखंच; कारण त्याचं अस्तित्वच मुळी अशुभ आहे.
हे डावं-उजवं झालं आपल्या मराठी, भारतीय संस्कृतीतलं. राजकीय विचारसरणी म्हणून ‘डावे -उजवे’ म्हटलं जातं तेव्हा वर सांगितलेल्या अर्थापेक्षा वेगळाच अर्थ अभिप्रेत असतो. कारण, तो अर्थ पाश्चात्य संस्कृतीत उगम पावलेला आहे. इंग्रजीतील ‘लेफ्टिस्ट’ व ‘राइटिस्ट’ या शब्दांना जो राजकीय अर्थ आहे तोच अर्थ आपण ‘डावे-उजवे’ या शब्दांतून व्यक्त करतो.
या लेफ्टिस्ट व राइटिस्ट शब्दांविषयीची एक गोष्ट सांगितली जाते. फ्रेंच राज्यक्रांतीच्या काळात तिथल्या राजाने चर्चेसाठी बैठक आयोजित केली होती. या बैठकीत राजाच्या उजव्या हाताला धर्मगुरू, सरदार मंडळी बसली आणि डाव्या बाजूस इतर मंडळी बसली. उजवीकडील मंडळी व्यवस्थेची समर्थक होती तर डावीकडील मंडळी आहे त्या व्यवस्थेत बदल घडवू म्हणणारी होती. तेव्हापासून डावे म्हणजे बदलाला अनुकूल, सुधारणावादी, पुरोगामी आणि उजवे म्हणजे स्थितिवादी, परिवर्तनविरोधी, असं समजलं जाऊ लागलं. पुढील काळात हा अर्थ जगभर रूढ झाला.
