>> वैश्विक n [email protected]
गेल्या दोन लेखांत पृथ्वीपेक्षा वेगळे, परताऱयाभोवतीचे काही ग्रह कसे असतात याविषयी थोडक्यात माहिती घेतली. ते वाचतानाच केटू-18 बी नावाच्या एकाच ग्रहाचा ‘परिचय’ झाला. त्याचं महत्त्व असं की त्यावर (म्हणे) सजीवांचं अस्तित्व असण्याची शक्यता दाट आहे. आता अवकाशात ‘कुणीतरी आहे तिथं’ असं वाटलं की वैज्ञानिकांचे डोळे चमकतात आणि मेंदू कामाला लागतात. पृथ्वीपासून सुमारे 124 प्रकाशवर्षं अंतरावर असलेला हा ग्रह फिरतोय एका लाल खुज्या ताऱयाभोवती किंवा ‘रेड ड्वार्फ’भोवती. आपला सूर्य सुमारे 5 अब्ज वर्षांनी कायमचा अस्ताला गेला की, त्याचा श्वेतखुजा बनेल, पण हा तारा लाल-खुजा तारा आहे… आणि त्याभोवती पृथ्वीच्या 2.6 पट आकाराचा एक तारा फिरतोय. तो नेपच्युनपेक्षा थोडा छोटा आहे. आणि लालखुज्या ताऱ्याभोवती फिरायला त्याला 33 दिवस लागतात. म्हणजे तो त्याच्या ताऱयाच्या अगदीच जवळ दिसतो. त्याचा शोध 2015 मध्येच, केपलर स्पेस टेलिस्कोपने लावला. या ग्रहावरची पाण्याची वाफ 2019 मध्ये शोधली गेली. त्यानंतर वैज्ञानिकांचं त्याकडे अधिक लक्ष गेलं आणि संशोधनाला वेग आला. त्यानंतर 2023 मध्ये जेम्स वेब दुर्बिणीने या ग्रहावर कार्बनडायॉक्साईड आणि मिथेन असल्याचंही सांगितलं. मग तर त्याकडे (कदाचित) दुसऱया पृथ्वीसारखा वसाहतयोग्य ग्रह आहे की काय, यादृष्टीने संशोधक पाहू लागले. त्याचं गुरुत्वाकर्षण 12.43 (असल्याने तो हे वायू ‘धरून’ ठेवू शकतो. थोडक्यात त्यावर वातावरण आहे. तापमानाचा मुद्दा बाजूला ठेवला तर हा ग्रह युरेनस, नेपच्यून या आइस-जायंट किंवा हिम महाग्रहांसारखा भासतो. या वर्षी या केटू 18 बी ग्रहावर डायमिथाइल सल्फाइड सापडल्याने आणि तेसुद्धा पृथ्वीपेक्षा 20 पट जास्त असल्याने या ग्रहावर ‘सजीव’ असावा या अंदाजाला आणखी एक पुरावा मिळतो. ती जीवसृष्टीची ‘बायोसिग्नेचर’ मानली जाते. अर्थात या निष्कर्षापर्यंत लगेच जाऊ नका, असंही काही टीकाकारांचं म्हणणं आहे. या ग्रहाचा जनकतारा आपल्या सूर्याच्या 45 टक्केच त्रिज्येचा असून, सूर्यापेक्षा ‘थंड’ आणि लहान आकाराचा आहे. तो केवळ 0.6 अब्ज वर्षे वयाचा आहे. त्याचा अगदी जवळचा ग्रह केटू-18 सी असून तो ‘केटू 18 बी’चा अंतर्गत म्हणजे पृथ्वीला जसे बुध, शुक्र आहेत तसा आहे. असं म्हटलं जातं की, 80 टक्के ‘एम-खुज्या’ ताऱयांना त्यांच्या वसाहतीय भागात (हॅबिटेबल झोन) ग्रह असतात. हॅबिटेबल झोन याचा अर्थ तिथे कोणत्या ना कोणत्या प्रकारचे सजीव असू शकतात. त्यांची जैविक रचना पृथ्वीवरच्या सजीवांसारखीच असायला हवी असं नाही. आपल्या सूर्याला सर्वात जवळचा तारा असलेला ‘मित्र’ पिंवा ‘प्रॉक्झीमा सेन्टॉरी’ या ताऱयाभोवतीसुद्धा ग्रहमाला सापडली आहे. या ‘केटू 18 बी’ ताऱयाची व्याप्ती पृथ्वीच्या दुप्पट आकाराची असून त्याचं वर्ष केवळ पृथ्वीच्या 33 दिवसांइतपं आहे हे आधीच जाणून घेतलं. त्याचा लालखुज्याभोवती फिरण्याचा वेग असून तो त्याच्या जनक ताऱयाच्या पुढून सरकताना ट्रान्झिट पिंवा अधिक्रमणाच्या वेळी दिसला. हा ग्रह घट्ट दगडाचा पृष्ठभाग असलेला पिंवा नेपच्युन ग्रहासारखा असावा. त्यावर वातावरणापासून वेगळा असा पाण्याचा महासागर आहे की नाही, याची निश्चिती झालेली नसल्याने आणखी संशोधनाकडे लक्ष ठेवावं लागेल. मात्र हबल दुर्बिणीच्या निरीक्षणानुसार या ग्रहाच्या वातावरणात हायड्रोजन वायू आहे. पृथ्वीवरचे अतिसूक्ष्म जीवसुद्धा हायड्रोजनसंपन्न वातावरणात राहू शकतात. असा एखादाच काय अनेक ग्रह आता सापडू शकतात. कारण कोटय़वधी दीर्घिकांमधल्या अब्जावधी त्याऱयांपैकी एक टक्का ताऱयांभोवती जरी ग्रहमाला असली तरी कितीतरी ‘पृथ्वी’ आढळतील आणि असल्या तर त्यांच्यापैकी कोणी आपल्याशी संपका&च्या प्रयत्नात असेल का? आणखी एक. या ग्रहाच्या संशोधकांपैकी मधुसूदन हे हिंदुस्थानीसुद्धा आहेत.
