>> अ‍ॅड. प्रशांत माळी
भारतात गेल्या काही दशकांपासून मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सना मोठी लोकप्रियता मिळाली आहे. पारंपरिक पद्धतीने लग्न जुळवण्याची प्रक्रिया बदलत आता ऑनलाइन मॅट्रिमोनियल प्लॅटफॉर्म्सने भारतीय तरुणांना आणि त्यांच्या कुटुंबांना जोडीदार शोधण्यासाठी एक सोयीस्कर व तंत्रज्ञानावर आधारित व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले आहे. शादी. कॉम, जीवनसाथी.कॉम, मॅट्रिमोनी.कॉम यांसारख्या वेबसाइट्सनी पारंपरिक मूल्ये आणि आधुनिक तंत्रज्ञान यांचा समन्वय साधला आहे, परंतु या सुविधेसोबतच मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सवरील फसवणुकीच्या घटनांमध्ये वाढ झाली आहे. अलीकडेच घडलेल्या राजा रघुवंशी हत्या प्रकरणाने या प्लॅटफॉर्म्सवरील विश्वासार्हतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण केले आहे.
माट्रिमोनियल वेबसाइट्सवरील फसवणुकीचे अनेक प्रकार समोर आले आहेत, जे आर्थिक आणि भावनिक दोन्ही स्तरांवर गंभीर परिणाम करतात. या लेखात मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सवरील फसवणुकीचे प्रकार आणि फसवणुकीपासून बचाव करताना कोणती खबरदारी घ्यायला पाहिजे याबाबत सविस्तर चर्चा करताना फसवणुकीचे काही प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत –
टी प्रोफाइल्स – फसवणूक करणारे व्यक्ती बनावट प्रोफाइल्स तयार करतात, ज्यामध्ये ते स्वतला परदेशात स्थायिक किंवा उच्चपदस्थ व्यावसायिक म्हणून दाखवतात. यामुळे विश्वास निर्माण होतो आणि बळी पडणाऱया व्यक्ती त्यांच्या जाळ्यात अडकतात.
आर्थिक फसवणूक – फसवणूक करणारे भावनिक संबंध प्रस्थापित करून पैशांची मागणी करतात. यामध्ये कस्टम डय़ुटी, परदेशी चलन रूपांतरण शुल्क, भेटवस्तूंसाठी खर्च यांसारखी कारणे दिली जातात. उदाहरणार्थ, एका 40 वर्षीय महिलेची मुंबईत 74 लाख रुपयांची फसवणूक झाली, जेव्हा तिला कथित परदेशी जोडीदाराने कस्टम डय़ुटीसाठी पैसे मागितले होते.
भावनिक ब्लॅकमेलिंग – फसवणूक करणाऱया व्यक्ती खासगी माहितीचा (फोटो किंवा संभाषणे) गैरवापर करून त्यांना ब्लॅकमेल करतात. पुण्यातील एका आयटी कर्मचाऱयाला 10 लाख रुपयांचा फटका बसला होता.
गंभीर गुन्हे – राजा रघुवंशी हत्या प्रकरण हे मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सवरील फसवणुकीचे सर्वात धक्कादायक उदाहरण आहे. या प्रकरणात सोनम रघुवंशीने तिचा पती राजा रघुवंशी याची लग्नानंतर अवघ्या 12 दिवसांत हत्या केली. ही हत्या तिच्या कथित प्रियकरासह कट रचून केली गेली. ज्यामुळे मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सवरील विश्वासार्हतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे.
राजा रघुवंशी आणि सोनम रघुवंशी यांचे लग्न 11 मे 2025 रोजी इंदूर येथे एका सामुदायिक मॅट्रिमोनियल अॅपद्वारे जुळले होते. दोन्ही कुटुंबांना एकमेकांबद्दल माहिती नव्हती, परंतु अॅपद्वारे त्यांचा संपर्क झाला आणि लग्न ठरले. लग्नानंतर अवघ्या 12 दिवसांनी मेघालयातील हनिमूनदरम्यान सोनमने तिच्या कथित प्रियकर राज कुशवाहासह तीन भाडोत्री हल्लेखोरांना घेऊन राजाची हत्या केली. या हत्येचा कट लग्नापूर्वीच रचला गेला होता आणि सोनमने तिच्या पतीच्या खिशातून 20 लाख रुपये भाडोत्री हल्लेखोरांना दिले.
या प्रकरणाने मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सवरील पार्श्वभूमी तपासणीच्या कमतरतेवर प्रकाश टाकला. सोनमने तिच्या कुटुंबाला लग्नास नकार देण्यासाठी धमकी दिली होती, परंतु तरीही लग्न झाले. यामुळे हे स्पष्ट होते की, ऑनलाइन मॅट्रिमोनियल प्लॅटफॉर्म्सवर प्रोफाइल्सची सत्यता आणि पार्श्वभूमी तपासणी याबाबत कठोर नियमांची आवश्यकता आहे. राजा रघुवंशी प्रकरणासारख्या घटनांमुळे
मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सवरील विश्वास कमी होऊ शकतो, परंतु खालील खबरदारी घेऊन आपण फसवणुकीपासून स्वतचा बचाव करू शकतो आणि विश्वासार्ह विवाहाची शक्यता वाढवू शकतो –
वेबसाइटची विश्वासार्हता तपासा – मॅट्रिमोनियल वेबसाइट निवडण्यापूर्वी तिची विश्वासार्हता तपासा. वापरकर्त्यांचे पुनरावलोकने (रिह्यूज) आणि रेटिंग्स तपासा. शादी.कॉम आणि जीवनसाथी.कॉम यासारख्या नामांकित वेबसाइट्सना प्राधान्य द्या, ज्या प्रोफाइल्सची सत्यता तपासण्यासाठी काही प्रमाणात प्रयत्न करतात.
प्रोफाइल्सची पार्श्वभूमी तपासणी – जोडीदाराच्या प्रोफाइलमधील माहिती, जसे की शिक्षण, नोकरी, कुटुंब आणि पत्ता, याची खात्री करा. सोशल मीडिया, लिंक्ड-इन किंवा अन्य व्यावसायिक प्लॅटफॉर्म्सवर त्यांची माहिती तपासा. शक्य असल्यास, त्यांच्या कुटुंबाशी प्रत्यक्ष भेट घ्या आणि पार्श्वभूमी तपासणी करा.
व्हिडीओ कॉल आणि प्रत्यक्ष भेट – प्रोफाइलशी संपर्क साधताना व्हिडीओ कॉलद्वारे संवाद साधा. जर व्यक्ती व्हिडीओ कॉल किंवा प्रत्यक्ष भेटीसाठी टाळाटाळ करत असेल, तर सावध व्हा. राजा रघुवंशी प्रकरणात सोनमने लग्नापूर्वी फोनवर राजाशी कमी संवाद साधला, ज्यामुळे संशय निर्माण होऊ शकला असता.
आर्थिक व्यवहार टाळा – कोणत्याही परिस्थितीत अनोळखी व्यक्तीला पैसे पाठवू नका. कस्टम डय़ुटी, भेटवस्तू, आपत्कालीन परिस्थिती यांसारख्या कारणांसाठी पैसे मागितले गेले तर तत्काळ संपर्क तोडा. भारत सरकारने 2023 मध्ये याबाबत एक नियम जारी केला होता, ज्यामध्ये कस्टम अधिकाऱयांकडून वैयक्तिक खात्यात पैसे मागितले जाणार नाही असे स्पष्ट केले आहे.
वैयक्तिक माहितीचे संरक्षण – वैयक्तिक माहिती, जसे की बँक खाते तपशील, पासवर्ड किंवा खासगी फोटो शेअर करू नका. पुण्यातील एका प्रकरणात एका व्यक्तीला ब्लॅकमेलिंगद्वारे 10 लाख रुपये गमवावे लागले. कारण त्याने खासगी फोटो शेअर केले होते.
कायदेशीर कारवाई आणि सायबर क्राइम तक्रार – जर तुम्हाला फसवणुकीचा संशय आला, तर तत्काळ स्थानिक पोलीस ठाण्यात किंवा सायबर क्राइम सेलकडे तक्रार नोंदवा. तामीळनाडूमध्ये 2023 मध्ये सात महिन्यांत 156 मॅट्रिमोनियल फसवणुकीच्या तक्रारी नोंदवल्या गेल्या, ज्यामुळे सायबर क्राइम युनिट्सची महत्त्वाची भूमिका अधोरेखित होते.
कुटुंब आणि मित्रांचा सल्ला – जोडीदार निवडण्यापूर्वी कुटुंब आणि मित्रांचा सल्ला घ्या. राजा रघुवंशी प्रकरणात जर कुटुंबाने सोनमच्या वर्तनाचा अधिक बारकाईने अभ्यास केला असता, तर कदाचित ही दुर्घटना टाळता आली असती.
कायदेशीर दृष्टिकोन – भारतात मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्स ‘इंटरमीडियरी’ म्हणून आयटी कायदा 2000 अंतर्गत येतात. 2015 मध्ये बॉम्बे उच्च न्यायालयाने असा निर्णय दिला की, जर वापरकर्ता बेपर्वाईने वागला आणि फसवणुकीला बळी पडला, तर वेबसाइटला जबाबदार धरता येणार नाही. तथापि, वाढत्या फसवणुकीच्या घटनांमुळे महिला आणि बाल कल्याण मंत्रालयाने 2015 मध्ये एक समिती स्थापन केली होती, जी या वेबसाइट्ससाठी नियामक यंत्रणा तयार करण्यासाठी कार्यरत आहे.
विश्वासार्ह विवाहासाठी उपाय
कठोर KYC प्रक्रिया – मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सने आधारकार्ड, पॅनकार्ड आणि इतर ओळखपत्रांच्या सत्यापनाद्वारे KYC प्रक्रिया बंधनकारक करावी.
पारदर्शकता – प्रोफाइल्सच्या सत्यतेबाबत वेबसाइट्सने स्पष्ट माहिती द्यावी आणि ‘व्हेरिफाइड’ प्रोफाइल्सना प्राधान्य द्यावे.
जागरूकता मोहिमा – सरकार आणि खासगी संस्थांनी मॅट्रिमोनियल फसवणुकीबाबत जागरूकता मोहिमा राबवाव्यात, ज्यामुळे लोकांना सावध राहण्यास प्रोत्साहन मिळेल.
तांत्रिक उपाय – कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि डेटा विश्लेषणाद्वारे बनावट प्रोफाइल्स ओळखण्यासाठी वेबसाइट्सने तंत्रज्ञानाचा वापर करावा.
मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्समुळे जोडीदार शोधणे सोपे झाले असले तरी राजा रघुवंशी हत्या प्रकरणासारख्या धक्कादायक घटनांनी या व्यासपीठांवरील जोखमींवर प्रकाश टाकला आहे. फसवणुकीपासून बचाव करण्यासाठी वापरकर्त्यांनी सावधगिरी बाळगणे, प्रोफाइल्सची कसून पार्श्वभूमी तपासणी करणे, वैयक्तिक माहितीचे संरक्षण करणे आणि संशयास्पद वर्तनाला तत्काळ आळा घालणे गरजेचे आहे. मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सने कठोर KYC प्रक्रिया, एआय-आधारित प्रोफाइल सत्यापन आणि पारदर्शक धोरणे राबवून विश्वासार्हता वाढवावी. सरकारने नियामक यंत्रणा स्थापन करून आणि जागरूकता मोहिमांद्वारे लोकांना शिक्षित करावे. वापरकर्ते, वेबसाइट्स आणि सरकार यांच्या एकत्रित प्रयत्नांद्वारे
मॅट्रिमोनियल वेबसाइट्सवरील विश्वास पुन्हा प्रस्थापित होऊ शकतो. सायबर क्राइम वकील म्हणून मी सर्वांना आवाहन करतो की, ऑनलाइन जोडीदार शोधताना सतर्क रहा, विचारपूर्वक निर्णय घ्या आणि सुरक्षित विवाहाच्या दिशेने पाऊल टाका.
(लेखक सायबर क्राइम वकील आणि विचारवंत आहेत.)
