>> अक्षय शेलार
अमेरिकन सिनेमाच्या भाषेला एक नवं सौंदर्य देणारा, गुन्हेगारी साम्राज्याला कौटुंबिक सन्मानाची चौकट देणारा ‘द गॉडफादर’ चित्रपट न्यू हॉलीवूड चळवळीतील सर्वोत्तम चित्रपट ठरला.
1972 मध्ये प्रदर्शित झालेला ‘द गॉडफादर’ हा केवळ गँगस्टर किंवा माफिया ड्रामा नाही, तर न्यू हॉलीवूड चळवळीचं सर्वोच्च शिखर मानला जातो. फ्रान्सिस फोर्ड कोपोला दिग्दर्शित आणि मारिओ पुझोच्या कादंबरीवर आधारित या सिनेमाने अमेरिकन सिनेमाच्या भाषेला एक नवं सौंदर्य दिलं. क्लासिक हॉलीवूडमध्ये गँगस्टर हा गुन्हेगार असायचा. त्याची कहाणी रोमांचक असली तरी त्याचं आयुष्य नष्टचर्याकडे जाणारं आहे हा नियम होता. मात्र, ‘द गॉडफादर’मध्ये गुन्हेगारी साम्राज्याला एक शिस्त, परंपरा आणि कौटुंबिक सन्मानाची चौकट मिळते. याच दृष्टिकोनामुळे हा चित्रपट फक्त एका विधेपुरता मर्यादित न राहता अमेरिकन समाजाचं रूपक ठरतो.
या चित्रपटाचं सर्वात मोठं वैशिष्टय़ म्हणजे त्याची कौटुंबिक नाटय़ रचना. डॉन व्हिटो कोर्लिओनी (मार्लन ब्रँडो) हा गँगस्टर असला तरी चित्रपटातील पात्रांप्रमाणेच प्रेक्षकालाही तो पित्यासारखा, संरक्षकासारखा भासतो. त्याची जागा पुढे मायकेल (अल पचिनो) घेतो. इतर दोन भावांपेक्षा वेगळा, गुन्हेगारी विश्वापासून दूर असल्यानं सुरुवातीला ‘आऊटसायडर’ भासणारा हा मुलगा हळूहळू सत्ता, हिंसा आणि परंपरेच्या आकर्षणात खेचला जातो. या रूपांतरात प्रेक्षकाला केवळ एका व्यक्तीचा प्रवास दिसत नाही, तर अमेरिकन समाजातील सत्ता आणि हिंसेचा गडद इतिहास उलगडतो.
कोपोला आणि छायाचित्रकार गॉर्डन विलिस यांनी तयार केलेली दृश्य-भाषा इथे फार महत्त्वाची आहे. अंधार, सावल्या, उबदार, पण दडपण आणणारा रंगसंगतीचा वापर यामुळे कोर्लिओनी कुटुंबाचं साम्राज्य भयभीत करणारं वाटतं. ‘द गॉडफादर’चं महत्त्व केवळ चित्रपटीय शैलीत नाही, तर संकल्पनात्मक गुंतागुंतीत आहे. अमेरिकन ड्रीमचं स्वरूप कष्टाने, शिस्तीतून मिळवलेलं यश आपल्याला इथे एका गुन्हेगारी साम्राज्याच्या रूपात दिसतं. कोर्लिओनी कुटुंब आपल्याला अमेरिकन समाजाच्या मूळ आदर्शांशी साद घालणारं वाटतं. कुटुंब, निष्ठा, परंपरा, पण त्यामागे हिंसा, भ्रष्टाचार आणि नैतिक अधःपतन दडलेले असते. हीच दुटप्पी बाजू चित्रपट सतत दाखवत राहतो. हे सारं पुरुषांच्या जगात घडत राहतं. त्यामुळे कोर्लिओनी घरातल्या स्त्रिया प्रामुख्याने पार्श्वभूमीत आहेत. त्यांचं जगणं हे पुरुषांच्या हिंसा आणि सत्तेच्या चौकटीबाहेर कधीच पूर्णत्वाला पोहोचत नाही. गुन्हेगार पटांमधील हा पितृसत्ताक दृष्टिकोन ‘द गॉडफादर’मध्येही बदलत नाही. मात्र, निर्माणकर्ते याविषयी पूर्णपणे अनभिज्ञ आहेत असे नाही. त्यामुळेच शेवटच्या प्रसंगात मायकेल सर्वार्थाने गॉडफादर बनलेला असताना केशी (डाअॅन किटन) होणारं त्याचं संभाषण आणि त्यानंतर बैठक सुरू होत असताना ते दोघे दृष्टिपथात असताना ती खोलीबाहेर असताना लावलं जाणारं दार पुष्कळ सूचक ठरतं. हे पुरुषाचं जग आहे आणि यात स्त्रियांना स्थान नाही. मायकेल हळूहळू दरवाजामागे गायब होतो आणि त्याची पत्नी के पाहते की, तिचा नवरा आता तिच्या परिचयाचा मायकेल राहिलेला नाही, तो नवा गॉडफादर बनला आहे. हे दृश्य केवळ एका नात्याचा अंत नाही, तर संपूर्ण अमेरिकन आदर्शांच्या भ्रंशाचं प्रतीक आहे आणि म्हणूनच ‘द गॉडफादर’ हा चित्रपट न्यू हॉलीवूडची ‘क्राऊनिंग अचिव्हमेंट’ मानला जातो.
निर्मितीच्या बाबतीत ‘द गॉडफादर’ची वाट सोपी नव्हती. स्टुडिओ पॅरामाऊंटला कोपोला हा तुलनेनं तरुण आणि अनुभवहीन दिग्दर्शक नको होता. मार्लन ब्रँडोला घेण्याला ते विरोध करत होते. कारण त्याची प्रतिमा ‘समस्या निर्माण करणारा अभिनेता’ अशी होती. डस्टिन हॉफमन किंवा रॉबर्ट रेडफोर्डसारखी नावं मायकेलसाठी सुचवली जात होती. मात्र, कोपोलानं हट्टाने अल पचिनोला निवडलं आणि कास्टिंगसंबंधित या दोन निर्णयांनीच सिनेमाचा इतिहास बदलून टाकला. न्यू हॉलीवूड काळात दिग्दर्शकांनी स्टुडिओच्या दबावाला विरोध करून स्वतची दृष्टी जपली आणि त्यामुळे नवे प्रयोग शक्य झाले हे यातून जाणवतं. न्यू हॉलीवूड चळवळ कशी एकाच वेळी कलात्मक दृष्टी, आर्थिक यश आणि सांस्कृतिक प्रभाव एकत्र आणू शकते, याचं हे सर्वोत्तम उदाहरण आहे. चित्रपटाच्या तांत्रिक रचनेत गॉर्डन विलिसच्या सिनेमॅटोग्राफीचा उल्लेख करणं अपरिहार्य आहे. विलिस प्रकाशाच्या आणि सावल्यांच्या खेळातून माफिया कुटुंबाच्या गूढ आणि भीषण वातावरणाला आकार देतो. हा प्रकाशाचा प्रयोग चित्रपटाच्या भीतिदायकतेला व गंभीरतेला अधोरेखित करतो.
या चित्रपटाचं एक महत्त्वाचं वैशिष्टय़ म्हणजे त्याचा धीमा, जवळ जवळ विधिवत वेग. हा मंद गतीचा प्रवाह कोर्लेओनी कुटुंबाच्या सामर्थ्याची, परंपरेची आणि हिंसेच्या अपरिहार्यतेची जाणीव प्रेक्षकाला करून देतो. कोपोलाच्या दृष्टिकोनात गुन्हेगारीची अनिवार्य कुरूपताही दिसते. विटो किंवा मायकेल दोघांचेही जीवन शेवटी एकाकीपणाने आणि शोकात्मिकतेने व्यापलेले आहे. त्यामुळेच ‘द गॉडफादर’चे दीर्घकालीन परिणाम महत्त्वाचे ठरतात. कारण हा चित्रपट शेवटी गुन्हेगारांचे मानवीकरण करतो आणि ‘गुडफेलाज’, ‘द सोप्रानोज’सारख्या असंख्य कलाकृतींमध्ये त्याची छाया स्पष्टपणे दिसते.
(लेखक चित्रपट समीक्षक आहेत.)
