>> डॉ. मंजिरी भालेराव
मुंबई-पुणे महामार्गावरील अनेक लेणीसमूहांपैकी भाजे हे एक महत्त्वाचे केंद्र. विसापूर किल्ल्याच्या डोंगरात कोरलेली भाजे येथील ही शैलगृहे आणि विशेषत तेथील चैत्यगृह हे सर्वात जुन्यांपैकी एक असावे असे अभ्यासकांचे मत आहे.
महाराष्ट्रातील शैलगृहे ही भारतातील शैलगृहांच्या विकासाच्या अभ्यासासाठी अतिशय महत्त्वाचे साधन आहेत. संपूर्ण भारतात जेवढी काही शैलगृहे तयार केली गेली, त्यापैकी 78 ते 80 टक्के फक्त महाराष्ट्रातच आहेत. मुख्यत व्यापारी मार्गांवर असलेली ही शैलगृहे तत्कालीन बौद्ध आणि जैन धर्माचे भक्त असलेले भारतीय व परदेशी धनाढय़ व्यापारी, तसेच विविध राजकीय परिवारांशी संबंधित व्यक्ती, भिक्षू-भिक्षुणी, कारागीर आणि स्त्रिया यांनी दान दिल्यामुळे तयार झाली होती, हे तेथील दानलेखांमुळे समजते. काही शैलगृहांमध्ये दानलेख आजही शिल्लक आहेत, तर अनेक शैलगृहांमधील लेख आता काळाच्या ओघात नष्ट झाले आहेत. बरेचदा हे लेख या शैलगृहांमध्ये असलेल्या स्तंभांवर किंवा त्यांच्या भिंतींवर किंवा दर्शनी भागावर कोरलेले असतात. प्राचीन शैलगृहांमध्ये हे ब्राह्मी लिपी आणि प्राकृत किंवा संस्कृत भाषेत लिहिले आहेत.
सह्याद्रीच्या पोटातील या शैलगृहांमध्ये सर्वात जुनी शैलगृहे नेमकी कोणती हे नेमके सांगणे जरी अवघड असले तरी साधारणपणे भाजे येथील शैलगृहे आणि विशेषत तेथील चैत्यगृह हे सर्वात जुन्यांपैकी एक असावे असे अभ्यासकांचे मत आहे. इ.स.पूर्व दुसऱया शतकात याची निर्मिती झाली होती. मुंबई-पुणे या महामार्गावरील अनेक लेणीसमूहांपैकी भाजे हे एक महत्त्वाचे केंद्र आहे. बोरघाट चढून देशावर आले की, लोणावळा पार करून जे मळवली नावाचे गाव लागते तिथे असलेल्या भाजे या छोटय़ाश्या गावातील हा एक लेणीसमूह आहे. विसापूर किल्ल्याच्या जवळ असलेल्या एका डोंगरात या 22-23 लेणी कोरल्या आहेत. या गुफांचे क्रमांक विविध पद्धतीने दिल्याने त्या कोणी 22, कोणी 27, तर कोणी 29 असे सांगितले आहेत. गावातून डोंगरात जाताना एक खूप मोठा धबधबा पार करून, खडकात कोरलेल्या तसेच आता नवीन बांधलेल्या पायऱयांनी लेणीसमूहात प्रवेश करता येतो. गेल्यावर समोरच भव्य अशा चैत्यगृहाचे दर्शन होते. त्याची समोरची भिंत संपूर्णपणे पडून गेल्याने एकदम आतील स्तूपाचे दर्शन होते.
ज्या चैत्यगृहात लाकडी कामाचा जास्त वापर तसेच ज्याची रचना अगदी बांधीव चैत्यगृहांसारखी ते चैत्यगृह जास्त प्राचीन असा साधारण ठोकताळा यांचा काळ ठरविण्यासाठी वापरला जातो, हे आपण मागील लेखात पाहिले होते. भाजे येथील चैत्यगृहात तर चक्क लाकडाच्या तुळयाच लावलेल्या होत्या आणि त्या आजही पाहायला मिळतात. या चैत्यगृहाचे मुखदर्शन अतिशय वैशिष्टय़पूर्ण आहे. अशा प्रकारची कोरीव सजावट असलेले हे बहुधा त्या काळातील पहिलेच चैत्यगृह असावे. अतिशय रेखीव कमान असलेले चैत्य गवाक्ष कोरून त्याच्या आजूबाजूस जणू काही अनेक उंच इमारती आहेत असा आभास निर्माण करण्यात आला आहे. त्या इमारतींच्या सज्जातून दाम्पत्ये डोकावून पाहत आहेत, असेही दर्शवले आहे. बांधीव चैत्यगृहांच्या बाबतीत हे खरे असेल अशी शक्यता नाकारता येत नाही. तसेच त्या बांधीव इमारतींमध्ये विटा, लाकूड, दगड यांचाही वापर केला जात असल्याने त्याचे कोरीव कामात तंतोतंत अनुकरण केलेले दिसते. त्यामुळे तशा बांधीव सज्जांना आधार देणारे लाकडी हस्तसुद्धा इथे दगडात कोरलेले दिसतात.
भाजे येथील लेणीसमूहावर अनेक अभ्यासकांनी विविध अंगांनी संशोधन केले आहे. त्यापैकी एक म्हणजे सुप्रसिद्ध लेणी अभ्यासक कै. डॉ. सुरेश वसंत जाधव. त्यांनी असे दाखवून दिले की, पूर्वी चैत्य गवाक्षाच्या बाहेरील बाजूवर कमळासारख्या आकाराच्या लाकडी फुलांनी सुशोभन केले होते. त्यांना तिथे त्या आकाराची खिळ्यांमुळे पडलेली छिद्रे दिसली. अशा प्रकारच्या पण दगडात कोरलेल्या फुलांची रचना जुन्नर येथील गणेश लेणीसमूहाच्या पूर्वेकडे असलेल्या आणि सुलेमान लेणी नावाने ओळखल्या जाणाऱया समूहातील चैत्यगृहावर आढळते.
भाजे येथील चैत्यगृहाच्या मुखदर्शनावरील अजून एक उल्लेखनीय गोष्ट म्हणजे तिथे असलेले वृक्षी किंवा यक्षी हिचे अंकन. सुप्रसिद्ध पुरातत्त्वज्ञ आणि भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण खात्याचे माजी महानिदेशक कै. म.न. देशपांडे यांनी भाजे येथील चैत्यगृहातील छतालगत असलेल्या लाकडी तुळयांचे जतन आणि संवर्धनाचे कार्य केले होते. त्या वेळेस त्यांनी उंचावर असलेले तीन कोरीव लेख उजेडात आणले. त्यापैकी दोन हे लाकडी तुळयांवर आहेत, तर एक या वृक्षाजवळ कोरलेली असल्यामुळे वृक्षी नावाने ओळखल्या जाणाऱया यक्षीजवळ आहे. मानवी आकारापेक्षा मोठय़ा आकाराची असलेली ती कदाचित कोणी स्थानिक रक्षक देवता असावी. तिच्याजवळ ‘वेड…’ अशी दोन अक्षरे लिहिलेली आढळली, पण तिचे नेमके नाव आपण आज सांगू शकत नाही. ती ज्या ठिकाणी कोरली गेली आहे आणि तिचा जो भव्य आकार आहे त्यावरून ते एक महत्त्वाचे शिल्प आहे हे नक्की. नंतरच्या अनेक चैत्यगृहांवर अशा प्रकारच्या रक्षक देव-देवतांची किंवा यक्ष-यक्षींची शिल्पे आढळून येतात. याशिवाय चैत्यगृहाच्या छताला लागून असलेल्या एका लाकडी तुळईवर ‘धम्मभागस पसादो’ असे कोरले आहे, तर दुसऱया तुळईवर ‘श्रीधरसिडन’ असे कोरले आहे. हे कदाचित त्या तुळयांचे दान दिलेल्या लोकांचे लेख असावेत. जर त्यांनी चैत्यगृहाचे दान दिले असते तर ते सहज दृष्टोत्पत्तीस पडतील असे लिहिले असते. आज भाजे येथील चैत्यगृहाचे मुखदर्शन पूर्णपणे पडून गेले आहे. ते पूर्वी लाकडाचे केले असावे. जेव्हा ते तयार केले असेल तेव्हा कदाचित त्यावर ज्याने दान दिले त्याचा दानलेख कोरला असेल, पण आज ते कळायला काही मार्ग नाही.
या चैत्यगृहातील स्तूपावर पुष्कळ झिलई आहे. त्यामुळे मौर्यकालीन कलावशेषांची आठवण होते. येथील स्तंभ साधे अष्टकोनी आहेत. ते जमिनीपासून छताकडच्या बाजूला जरा कललेले दिसतात. बांधीव स्थापत्यात लाकडी कमानी असलेल्या छताच्या वजनाने खांब जसे थोडे कलत असत, तसेच या दगडात कोरलेल्या चैत्यगृहातही दाखविले आहेत. येथील स्तंभांवर काही शुभचिन्हे कोरली आहेत. त्यात कमळ, खुंटीवर टांगलेला फुलांचा हार, धान्याची कणसे वाटावीत असे नक्षीकाम इ. आहेत. इ.स. पूर्व दुसऱया शतकात जरी या चैत्यगृहाची निर्मिती झाली असली तरी या ठिकाणी साधारणपणे इ.स.च्या 6 व्या- 7 व्या शतकापर्यंत भिक्षूंची वस्ती असावी असे वाटते. स्तूपाच्या मागच्या बाजूला तसेच चैत्यगृहातील डावीकडच्या स्तंभांवर गौतम बुद्धाचे मानवी रूपातील चित्र पाहायला मिळते.
भाजे येथील इतर लेणी आणि शिलालेखही अतिशय वैशिष्टय़पूर्ण आहेत. त्यांची माहिती आपण पुढील भागात पाहू या.
(लेखिका टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठ, पुणे येथे संस्कृत व भारतीय विद्या अध्ययन केंद्राच्या विभागप्रमुख आहेत.)
