>> ब्रिगेडियर हेमंत महाजन
हॉर्मुझची सामुद्रधुनी बंद झाल्यास जागतिक ऊर्जा अस्थिरता निर्माण होईल, परंतु संभाव्य त्या संकटाला तोंड देण्यासाठी भारत इतर देशांपेक्षा अधिक चांगल्या प्रकारे तयार आहे. ऊर्जा स्रोतांमध्ये विविधता, मुत्सद्दी सहभाग, मजबूत शुद्धीकरण पायाभूत सुविधा आणि पर्यायी ऊर्जा विकासामुळे भारताने एक लवचिक ऊर्जा सुरक्षा चौकट तयार केली आहे.
हॉर्मुझची सामुद्रधुनी ही जागतिक ऊर्जा पुरवठा साखळीतील एक महत्त्वाची आणि संवेदनशील ठिकाण आहे. जगातील सुमारे 20 टक्के तेल आणि नैसर्गिक वायूची (LNG) निर्यात याच मार्गातून होते. त्यामुळे येथे उद्भवणारा कोणताही भू-राजकीय तणाव, दहशतवादी हल्ला किंवा संघर्षामुळे इंधनाच्या किमतीत वाढ होऊन पुरवठा अनिश्चित बनू शकतो, ज्यामुळे ऊर्जा आयातीवर अवलंबून असलेल्या देशांसाठी मोठी चिंता निर्माण होते.
भारताने आपली ऊर्जा सुरक्षा वाढविण्यासाठी अनेक द्विपक्षीय आणि बहुपक्षीय ऊर्जा करार केले आहेत. मध्यपूर्वेवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी भारताने कच्च्या तेलाच्या आयात स्रोतांमध्ये सक्रियपणे विविधता आणली आहे. रशिया-युव्रेन संघर्षानंतर भारताने सवलतीच्या दरातील रशियन ‘युराल्स’ कच्च्या तेलाची आयात लक्षणीयरीत्या वाढवली आहे. आता ही आयात भारताच्या एकूण आयातीच्या 35 टक्क्यांपेक्षा जास्त आहे. महत्त्वाचे म्हणजे हे तेल हॉर्मुझची सामुद्रधुनी टाळून येते.
भारताने अटलांटिकमार्गे अमेरिकेतून कच्च्या तेलाची आणि एलएनजीची आयात वाढवली आहे. नायजेरिया आणि अंगोलासारखे देश भारताच्या कच्च्या तेलाची गरज मोठय़ा प्रमाणात पूर्ण करतात. त्यांच्या पुरवठय़ाचा मार्ग वेगळा आहे. ब्राझील आणि गयाना हे भारताच्या ऊर्जा विविधीकरणामध्ये अलीकडचे महत्त्वाचे भागीदार म्हणून उदयास आले आहेत.
संयुक्त अरब अमिराती, इराक आणि सौदी अरेबियाकडून आयात अजूनही सुरू आहे. मात्र पर्यायी मार्ग (उदा. रेड सी, सुएझ कालवा) वापरल्याने हॉर्मुझवरील अवलंबित्व कमी होते. भारताने ऊर्जा संकटांना तोंड देण्यासाठी धोरणात्मक पेट्रोलियम साठा (स्ट्रेटेजिक पेट्रोलियम रिझर्व्ह) तयार केला आहे, जो देशासाठी एक महत्त्वपूर्ण ऊर्जा बफर (Energy Buffer) म्हणून काम करतो. भारताची सध्याची ‘एसपीआर’ क्षमता 5.3 दशलक्ष टनांपेक्षा जास्त आहे (सुमारे 39 दशलक्ष बॅरल्स), जी राष्ट्रीय मागणीच्या 9-10 दिवसांसाठी पुरेशी आहे. सार्वजनिक तेल विपणन कंपन्यांकडे असलेल्या साठय़ासह एकत्रित केल्यास भारताकडे सुमारे 30-35 दिवसांचा बफर उपलब्ध आहे. भारताने विशाखापट्टणम, मंगळूर आणि पादूरसारख्या ठिकाणी हे साठे तयार केले आहेत. हे साठे देशाच्या तेलाच्या गरजा महत्त्वपूर्ण कालावधीसाठी पूर्ण करू शकतात, ज्यामुळे पुरवठय़ातील व्यत्ययांपासून संरक्षण मिळते.
भारताचे रशिया आणि यूएईसारख्या देशांशी दीर्घकालीन करार आहेत, ज्यामुळे किमती आणि पुरवठय़ात स्थिरता येते. विशेषतः रशियासोबत रुपये-रुबल (INR-RUB) व्यवहारांमुळे भारताला डॉलरच्या किमतीतील चढ-उतारांपासून स्वतःचे संरक्षण करण्यास मदत होते.
शुद्धीकरण क्षमतेच्या बाबतीत भारत जागतिक स्तरावर पहिल्या पाच देशांमध्ये आहे. भारत कच्च्या तेलाची आयात करतो आणि त्याचे देशांतर्गत शुद्धीकरण करतो, ज्यामुळे लवचिकता आणि मूल्यवर्धन वाढते. भारताची शुद्धीकरण क्षमता देशाच्या गरजेपेक्षा खूप जास्त आहे.
भारताने इथेनॉल मिश्रण, बायो-डिझेल, ग्रीन हायड्रोजन आणि सौर/पवन ऊर्जेमध्ये लक्षणीय प्रगती केली आहे. सरकारने आपल्या ऊर्जा मिश्रणामध्ये अक्षय ऊर्जेचा वाटा वाढवण्यासाठी महत्त्वाकांक्षी लक्ष्ये निश्चित केली आहेत, ज्यामुळे कालांतराने जीवाश्म इंधनावरील अवलंबित्व कमी होण्यास मदत होईल.
‘नॅशनल ग्रीन हायड्रोजन मिशन’सारख्या उपक्रमांचे उद्दिष्ट भारताला स्वच्छ ऊर्जेमध्ये जागतिक नेता बनवणे आहे, ज्यामुळे तेल आयातीवरील अवलंबित्व आणखी कमी होईल. भारताने आपल्या ऊर्जा पायाभूत सुविधांच्या विकासावर लक्ष केंद्रित केले आहे, ज्यात खालील गोष्टींचा समावेश आहेः
शुद्धीकरण प्रकल्प – भारताकडे जगातील सर्वात मोठय़ा शुद्धीकरण क्षमतेपैकी एक आहे, ज्यामुळे ते विविध स्रोतांकडून कच्च्या तेलावर कार्यक्षमतेने प्रक्रिया करू शकते आणि ऊर्जा सुरक्षा वाढवते.
लॉजिस्टिक्स (परिवहन व्यवस्था) – पाइपलाइन, बंदरे आणि वाहतूक नेटवर्पमधील गुंतवणुकीमुळे ऊर्जा आयात व वितरण अधिक सुलभ होते, ज्यामुळे पुरवठा साखळीतील व्यत्यय आणि असुरक्षितता कमी होते. भारत देशांतर्गत तेल आणि वायू उत्पादन वाढवण्यासाठी जोरदार प्रयत्न सुरू केले आहेत.
अन्वेषण आणि उत्पादन – सरकारने तेल आणि वायू क्षेत्रात परदेशी गुंतवणूक आकर्षित करण्याच्या उद्देशाने धोरणांद्वारे अन्वेषण आणि उत्पादनास प्रोत्साहन दिले आहे.
वायू उत्पादन – शेल वायू (Shale Gas) आणि ऑफशोअर ड्रिलिंगमधील उपक्रमांद्वारे देशांतर्गत वायू उत्पादन वाढवल्याने आयातीवरील अवलंबित्व कमी होण्यास मदत होते.
हॉर्मुझची सामुद्रधुनी बंद झाल्यास जागतिक ऊर्जा अस्थिरता निर्माण होईल, परंतु संभाव्य त्या संकटाला तोंड देण्यासाठी भारत इतर देशांपेक्षा अधिक चांगल्या प्रकारे तयार आहे. ऊर्जा स्रोतांमध्ये विविधता, मुत्सद्दी सहभाग, मजबूत शुद्धीकरण पायाभूत सुविधा आणि पर्यायी ऊर्जा विकासामुळे भारताने एक लवचिक ऊर्जा सुरक्षा चौकट तयार केली आहे. यामुळे युद्ध किंवा दहशतवादी हल्ल्यांमुळे देशाला तेल पुरवठा व्यत्ययाला तोंड द्यावे लागण्याची शक्यता कमी आहे. या उपाययोजना केवळ भारताची ऊर्जा सुरक्षा वाढवत नाहीत तर संभाव्य संकटांविरुद्ध एक मजबूत बफरदेखील प्रदान करतात
