>> प्रसाद ताम्हनकर
सूर्यावर होणाऱ्या सततच्या हालचालींमुळे या वर्षीचे सर्वात मोठी सौर ज्वाला (सोलर फ्लेअर) सूर्यावर निर्माण झाली. नासा या अमेरिकन अवकाश संस्थेच्या सोलर डायनॅमिक्स ऑब्झर्व्हेटरीच्या कॅमेऱ्यात हे दृश्य कैद झाले आहे. या सगळ्यात सूर्यापासून सौर कणांचा प्रवाह पृथ्वीवर आदळत असतो, यालाच सोलर विंड अर्थात सौर वारे असे म्हणले जाते. ते जेव्हा पृथ्वीवर आदळतात तेव्हा त्याला सौर वादळ असे म्हणतात. नुकत्याच झालेल्या या घटनेची चर्चा होण्याचे कारण म्हणजे या सौर वादळाचा पृथ्वीवर अनेक प्रकारे परिणाम होतो. या सौर वादळामध्ये पृथ्वीवरील तंत्रज्ञानावर परिणाम करण्याची, वेळेला पॉवर ग्रीडदेखील बंद पाडण्याची ताकद असते. या वादळाचा परिणाम अंतराळातील अंतराळवीरांवरदेखील होतो. मात्र मानवासाठी हे वादळ हानिकारक ठरत नाही.
काही माध्यमांनी दिलेल्या वृत्तानुसार सूर्यावर झालेल्या मोठय़ा स्फोटांमुळे सूर्यापासून निघालेली शक्तिशाली किरणे पृथ्वीच्या दिशेने निघाली असून त्याचा आपल्या मोबाइल, नेटवर्क, वीज यंत्रणा आणि सॅटेलाइट यंत्रणेवर परिणाम होऊ शकतो. सौर वादळाचा हा धोका लक्षात घेता अमेरिकेने तर सुरक्षेचा एक विशेष सरावदेखील 8 मे रोजी पार पाडला. त्यामध्ये अमेरिकेच्या विविध सुरक्षा यंत्रणाच्या जोडीने अवकाश अभ्यास संस्थांनीदेखील सहभाग नोंदवला. भविष्यात येणारी सौर वादळे, त्यामुळे निर्माण होणाऱ्या समस्या, त्यांचा मुकाबला आणि निराकरण यासंदर्भात हा विशेष अभ्यास आयोजित करण्यात आला होता.
सौर वादळांची क्षमता किंवा तीव्रता ही इंग्रजी आकडय़ांवरून मोजली जाते. म्हणजे ए-टू-झेड. यातलं सगळ्यांत कमी क्षमतेचं A वादळ, तर X खूप मोठय़ा क्षमतेचं. अकरा वर्षांत सूर्याच्या वातावरणात अशी दीड हजारच्या वर वादळं तयार होत असतात आणि त्यातली साधारण दीडशे वादळेच X तीव्रतेची असतात. या वेळी पृथ्वीवर या वादळाचा दृश्य परिणामही दिसू शकतो. वादळ पृथ्वीपर्यंत पोहोचल्यामुळे पृथ्वीभोवतालचं वातावरण गरम होऊन अंतराळातल्या उपग्रहांकडून येणारे संदेश खंडित होऊ शकतात. वीजपुरवठय़ावरही याचा परिणाम होऊ शकतो आणि काही ठिकाणी विजेचे ट्रान्स्फॉर्मर जळू शकतात. उत्तर आणि दक्षिण ध्रुवावरच्या देशांना मात्र या काळात रात्रीच्या वेळी अवकाशात सूर्याचं अप्रतिम रूप दिसू शकतं.
मानवी जीवनाला याचा फारसा धोका नसला तरी ही सौर वादळे जेव्हा पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्रावर धडकतात, तेव्हा त्रासदायक ठरतात. 1859 साली सूर्यावरील हालचालींमुळे एक प्रचंड मोठा स्फोट झाला आणि भूचुंबकीय वादळ निर्माण झाले होते. या वादळामुळे व्हिक्टोरियन रेल्वेची सिग्नल व्यवस्था आणि टेलिग्राफ लाइन्स प्रभावित झाल्या व यंत्रणा पूर्ण विस्कळीत झाली, तर या वेळी लँकेस्टर विद्यापीठाने केलेल्या एका अभ्यासात ब्रिटनच्या रेल्वे यंत्रणेला अशा प्रकारच्या वादळाला तोंड देण्याची पूर्वतयारी करण्याचा इशारा देण्यात आला आहे. सौर वादळामुळे 1989 साली कॅनडाच्या क्यूबेक प्रांतात 9 तासांचा ब्लॅक आऊट झाला होता, ज्यात लाखो लोकांना त्रास सहन करावा लागला.
मे 2024 साली आलेल्या सौर वादळामुळे प्लाझ्मा आणि चुंबकीय क्षेत्रात झालेल्या स्फोटांमुळे पृथ्वीवरील व्होल्टेज नियंत्रण यंत्रणा व संरक्षणात्मक प्रणालींमध्ये मोठय़ा समस्या निर्माण झाल्या होत्या. दक्षिण आफ्रिकेत ट्रान्स्फॉर्मर्सचे नुकसान झाले, तर स्वीडनमध्ये काही ग्रीड सिस्टिम बिघडल्या होत्या. रेडिओ ट्रान्स्मिशन आणि नेव्हिगेशन यंत्रणादेखील विस्कळीत झाल्या होत्या. यामुळे काही विमानांची दिशा वळवावी लागली होती. कमी अक्षांशावर वसलेले असल्याने हिंदुस्थानला मात्र या वादळाचा फारसा फटका बसला नाही आणि निरीक्षणासाठी नेमलेल्या हिंदुस्थानी उपग्रहांनीदेखील काही विशेष बदल नोंदवले नाहीत.
भूचुंबकीय वादळे ही पुनरावर्ती आणि अपुनरावर्ती नसलेली अशा दोन गटांत मोडतात. सूर्याच्या परिभ्रमणाशी संबंधित वारंवार येणारी वादळे दर 27 दिवसांनी येतात, परंतु पृथ्वीवर त्याचा क्वचितच परिणाम जाणवतो.
