>> डॉ. सुनीलकुमार सरनाईक
समाजाच्या विकासाच्या आड येणारे पुरोहितशाहीचे जाचक निर्बंध, त्यामुळे निर्माण झालेले धार्मिक आणि सामाजिक भेदाभेद व विषमता ही नष्ट करण्याचा प्रयत्न संतांनी आपल्या भजनातून केला. वारकरी संप्रदायाच्या या नव्या भक्ती उपासनेत सामान्य जनांच्या बोलीतील भाषेचा वापर करीत रचलेले अभंग भजनातून अधिक ठाशीवपणे पद्धतीने लोकांनी स्वीकारले.
अज्ञान आणि अंधश्रद्धेचा फायदा घेत समाजातील फार मोठय़ा वर्गाचे शोषण होण्याचा एक काळ होता. यातून मुक्तता करीत पुरोहित वर्गाचे वर्चस्व मोडून काढण्यासाठी नवे विचार, नवे तत्त्वज्ञान, नवा धर्म, नवा उपासना मार्ग आवश्यक होता. हे कार्य मराठी संत मंडळींनी केले. त्यांनी नव्या भागवत धर्माची स्थापना केली. . सर्वसामान्य जनतेला संघटित करून वारकरी संप्रदायाचा नवा उपासना मार्ग दाखवून दिला. हे सर्व साध्य करण्यासाठी सामान्य जनांच्या बोलीत त्यांना समजेल-उमजेल अशा भाषेचा वापर भजनातून अर्थात अभंगांतून केला. हे रचलेले अभंग कीर्तनाच्या व भजनाच्या माध्यमातून सर्वसामान्यांचे प्रबोधन करणारे ठरले. म्हणूनच संतांच्या सामाजिक परिवर्तनाच्या चळवळीत ‘भजन’ या संगीत कलेचे योगदान मोलाचे व अतिशय महत्त्वाचे आहे.
संतांनी आपल्या वाङ्मयातून मांडलेले विचार आणि भजनाच्या माध्यमातून केलेले सादरीकरण त्यांच्या सामाजिक संघर्षाचे प्रतीक होते. त्याकाळी हा संघर्ष धार्मिक भावनांद्वारेच प्रकट होणे शक्य होते. त्या काळात कोणतेही आंदोलन धार्मिक स्वरूपाचे असणे अपरिहार्य होते. धर्माचा जबरदस्त पगडा जनमानसावर होता. मानवी मनाची बैठकच श्रद्धेवर आधारलेली होती. सारी विचारसंपदा धर्माच्या पायावर उभी होती.
पुरोहितशाहीविरुद्ध संतांनी प्रचारसाधन म्हणून बहुजनांच्या भाषेचा वापर केला. चातुर्वर्ण्याची धार्मिक व सामाजिक पकड जबरदस्त होती. वरिष्ठ वर्गाची भाषा संस्कृत होती. सारे धार्मिक वाङ्मय हे संस्कृत भाषेत होते. सर्वसामान्यांना त्यात यत्किंचितही स्थान नव्हते. श्रवण करण्याचाही अधिकार शूद्रांना नव्हता. धर्माचा, विद्येचा, संस्कृतीचा मक्ता ब्राह्मण वर्गाने स्वतकरिताच राखून ठेवला होता. ऐहिक संपदेचीच नव्हे तर पारलौकिक, मोक्षाची मत्तेदारीसुद्धा या वर्गाने अडवून ठेवली होती. .
अज्ञानात रुतलेली सामान्य जनता प्रतिमा पूजा, जादूटोणा, जारणमारण आदी रानटी आचार-विचारात गढून गेली होती. मूर्तिपूजा पराकोटीला पोहोचली होती. प्रत्येक गावागावात आणि डोंगरकपाऱयात दगडातून देव निर्माण होत असत. यापैकी कित्येक देव आजही अस्तित्वात आहेत. होमहवने, व्रतवैकल्ये, कर्मठपणा यामध्ये बाकीची जनता गढून गेली होती. या धार्मिक कर्मकांडांच्या बेडय़ा बहुजनांच्या पायात बांधून त्यांचा आर्थिक, सामाजिक न बौद्धिक विकास होऊ नये याचा पुरेपूर बंदोबस्त पुरोहित वर्गाने केला होता.
14 व्या शतकात मात्र एकदम वेगाने घडामोडी घडल्या. बरीच वर्ष एकाच क्रमाने आणि एकाच लोकांच्या भाषा व राहणीमानाबरोबरच समाजव्यवस्था, ग्रामव्यवस्था, पेहराव, कल्पना यातही बदल घडून येऊ लागला. अलुतेदार, बलुतेदार हे महाराष्ट्रीय समाज पद्धतीचे अविभाज्य असे विशिष्ट घटक होते. यांचे जीवन दुःखमय, कष्टप्रद व दुरवस्थेने व्यापलेले होते. समाजव्यवस्था मोडकळीस आली होती. त्या काळातील सामाजिक झगडा संत चळवळ आणि संत वाङ्मय यात निराळ्या प्रकारे, भक्तिमार्गाची मुरड घेऊन उमटला आहे. या संघर्षाचे नेतृत्व अलुतेदार, बलुतेदारांकडे होते. तत्कालीन समाजव्यवस्थेत या वर्गाची मोठी कुचंबणा होत होती. पुरोहितशाहीच्या वर्चस्वामुळे त्यांना समाजात हीन स्थान प्राप्त झाले होते. सावता माळी, चोखा मेळा, संत नामदेव, संत तुकाराम वगैरेंच्या अभंगात त्यांच्या ‘हीन याति’विषयींचे उद्वेगपूर्ण उल्लेख आहेत.
समाजाच्या विकासाच्या आड येणारे पुरोहितशाहीचे जाचक निर्बंध, त्यामुळे निर्माण झालेले धार्मिक आणि सामाजिक भेदाभेद व विषमता ही नष्ट करून टाकावयाला संतांनी आपल्या भजनातून प्रारंभ केला. दुरवस्थेतून समाजाचे रक्षण व्हावे म्हणून पुरोहितशाहीच्या वर्चस्वाविरुद्ध हा वर्ग धडपडत होता. या परिस्थितीशी अत्यंत कष्टाने व धैर्याने सामना करताना ईश्वर भक्तीशिवाय दुसरा मार्ग दिसत नव्हता. हा मार्ग सोप्या व सहज भाषेत अभंगाच्या रूपातून सर्व संतांनी भजनाच्या माध्यमातून सर्वसामान्य जनतेला व अलुते, बलुतेदार यांना उपलब्ध करून दिला.
(लेखक मानसशास्त्राचे व लोककलेचे अभ्यासक आहेत.)
[email protected]
