>> ब्रिगेडियर हेमंत महाजन, [email protected]
भविष्यातील युद्धात पारंपरिक आणि अपारंपरिक युद्ध पद्धतींचे मिश्रण असण्याची शक्यता आहे. ‘ऑपरेशन सिंदूर’मध्ये ड्रोन युद्ध कौशल्याचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग करून विविध डावपेच वापरण्यात आले. त्याचप्रमाणे सध्या सुरू असलेल्या अनेक मोठय़ा युद्धांमध्ये, विशेषतः रशिया-युक्रेन युद्ध आणि इस्रायल-हमास युद्धात ड्रोन्सचा वापर विविध मार्गांनी केला जात आहे. या युद्धांमधून ड्रोन्सच्या वापराचा सखोल अभ्यास करून आपण आपल्या ड्रोन युद्ध कौशल्याची पद्धत (Doctrine) आणखी प्रभावी आणि आधुनिक बनवू शकतो.
पाकिस्तानचे सैन्यप्रमुख जनरल आसीम मुनीर यांनी जामनगर (गुजरात) येथील जगातील सर्वात मोठय़ा रिफायनरी प्रकल्पावर ड्रोन आणि क्षेपणास्त्रांच्या मदतीने हल्ला करण्याची धमकी दिली. त्यामुळे भारताच्या सामरिक (Strategic) आणि औद्योगिक (Industrial) केंद्रांना असलेला ड्रोन हल्ल्याचा धोका पुन्हा एकदा ठळकपणे समोर आला आहे.
“पाकिस्तान गेल्या काही वर्षांपासून पंजाब सीमेवरून मोठय़ा प्रमाणावर ड्रोनद्वारे अफीम, गांजा, चरस आणि शस्त्र भारतात घुसवण्याचा प्रयत्न करत आहे. केवळ 2024 या एका वर्षातच भारतीय सीमेवर पाचशेहून अधिक ड्रोन पकडण्यात आले.’’
याच काळात रशियाने संपूर्ण युरोपमध्ये मोठ्या प्रमाणात ड्रोन घुसखोरी करायला सुरुवात केली आहे आणि ही घुसखोरी थांबवणे युरोपला जवळ जवळ अशक्य झाले आहे. रशियाने युरोपच्या विरोधात चालवलेल्या या युद्धातून भारताने धडा घेणे अत्यंत गरजेचे आहे.
युरोप उत्तर अटलांटिक करार संघटनेच्या (NATO) सदस्य राष्ट्रांच्या हवाई हद्दीत झालेल्या रशियन ड्रोनच्या घुसखोरीमुळे तणाव वाढला आहे. गेल्या आठवडय़ात एका बेल्जियन लष्करी तळावर ड्रोनद्वारे हेरगिरी करण्यात आली. या ड्रोन घुसखोरीमुळे स्पेन, डेन्मार्क, नॉर्वे, स्वीडन, जर्मनी, एस्टोनिया आणि झेक प्रजासत्ताक येथे हवाई वाहतुकीत व्यत्यय आला. हे ड्रोन लष्करी तळ आणि महत्त्वपूर्ण पायाभूत सुविधांजवळ दिसून आले आहेत. याशिवाय सप्टेंबरमध्ये पोलंडच्या हवाई क्षेत्रात रशियन लांब पल्ल्याच्या ड्रोनने उल्लंघन केले होते. बेल्जियमने ड्रोन जॅम (Jam) करण्याचा आणि पाडण्याचा केलेला प्रयत्न निष्फळ ठरला.
युव्रेनमध्ये ड्रोन युद्धाचा वेग आश्चर्यकारकपणे आणि घातकपणे वाढत आहे. डोनेट्स्क प्रदेशातील ड्रोन उत्पादक, ऑपरेटर आणि तज्ञांचे म्हणणे आहे की, पाश्चात्त्य देश या ड्रोन युद्धात मागे पडले आहेत. सैन्याला आधार देणारी पुरवठा साखळी (Logistics) गुंतागुंतीची बनली आहे. तोफखाना आणि इंधन यांसारखा जड पुरवठा पोहोचवण्यात कमी पडतात.
ड्रोनच्या सततच्या धोक्यामुळे जखमींना बाहेर काढण्यास (evacuate) विलंब होऊ शकतो. त्यामुळे लष्करी वैद्यकीय (Combat Medicine) पद्धतीत बदल करणे आवश्यक आहे. वैद्यकीय मदत तिथेच दिली पाहिजे.
‘किल झोन’चा उदय
सीमा आता फक्त एक रेषा राहिली नाही. ड्रोनने त्याला सुमारे 25 मैलांचा एक ‘किल झोन’ (हल्ला क्षेत्र) बनवले आहे. सैन्य मोठय़ा गटात किंवा वाहनांमध्ये सुरक्षितपणे हालचाल करू शकत नसल्याने सैनिक लहान संख्येत (Small groups) हालचाल करतात. असे युद्ध अत्यंत विखुरलेले आहे. हल्ला कुठेही होऊ शकतो. त्यामुळे सर्वत्र ड्रोनविरोधी प्रणाली जरुरी झाली आहे ज्याकरिता प्रचंड पैसा खर्च करण्याची गरज आहे. ड्रोन प्रशिक्षण एकदाच देऊन भागत नाही. ड्रोन तंत्रज्ञान आणि डावपेच महिन्यांत किंवा आठवड्यांत कालबाह्य (obsolete) होऊ शकतात. त्यामुळे तयारीसाठी सतत शिकणे आवश्यक आहे. टँक आणि चिलखती वाहनांना आता उत्कृष्ट ड्रोन संरक्षणाची गरज आहे. जो देश विश्वासार्ह ‘काइनेटिक’ (Kinetic) (म्हणजे भौतिकरीत्या नष्ट करणारे) काऊंटर-ड्रोन संरक्षण शोधून काढेल, तोच युद्धात विजय मिळवेल. रशिया आता युव्रेनियन शहरांना लक्ष्य करण्यासाठी नियमितपणे शेकडो लांब पल्ल्याचे ड्रोन सोडत आहे.
ब्रिटिश गुप्तचर विभागाने नुकत्याच दिलेल्या अहवालानुसार, उत्तर कोरियाचे सैनिक युक्रेनमधील रशियन हल्ल्यांना मदत करण्यासाठी टेहळणी (Surveillance) ड्रोन चालवत आहेत. अलीकडील रशियन आणि चिनी संयुक्त सरावांमध्ये ड्रोन आणि काऊंटर-ड्रोन घटक समाविष्ट होते. रशिया इराणी शैलीतील लांब पल्ल्याचे ड्रोन अधिक प्राणघातक (Lethal) बनवत आहे.
‘डेल्टा’ प्रणाली
युव्रेनचे युद्धामधील यश मोठय़ा प्रमाणात त्यांच्या नेटवर्कपेंद्रित युद्ध (Network-Centric Warfare) क्षमतेवर अवलंबून आहे. याचा अर्थ सेन्सर्स (उदा. ड्रोन, उपग्रह), निर्णय घेणारे (कमांडर) आणि लक्ष्य भेदणारी शस्त्रास्त्रs यांना प्रभावीपणे एका डिजिटल नेटवर्कमध्ये जोडणे होय. ‘डेल्टा’ ही एक क्लाऊडआधारित ‘स्थितीजन्य जागरूकता’ (Situational Awareness) आणि युद्धभूमी व्यवस्थापन प्रणाली आहे. हे केवळ ‘लष्करी गुगल मॅप्स’ नाही, तर एक रिअल टाइम कमांड अँड पंट्रोल सेंटर आहे. ‘डेल्टा’ प्रणाली ड्रोन, उपग्रह प्रतिमा, मानवी गुप्त माहिती (HUMINT) आणि मित्रराष्ट्रांकडून मिळालेली माहिती एकत्रित करते. ही प्रणाली लॅपटॉप, टॅबलेट किंवा मोबाईल पह्नवर सहज वापरता येते. ‘डेल्टा’मुळे युव्रेनियन सैन्याला विकेंद्रित आदेश (Decentralized Command) देणे शक्य झाले आहे. त्यामुळे जास्त संसाधने असलेल्या देशावरही वेगाने आणि प्रभावीपणे समन्वय साधता येतो. रशियाकडे प्रगत ड्रोन तंत्रज्ञान आणि काऊंटर-ड्रोन प्रणाली असूनही युव्रेनियन ड्रोनमुळे त्यांना मोठा फटका बसला आहे. यातून हा धडा मिळतो की, केवळ प्रगत तंत्रज्ञान असून चालत नाही तर सैन्याने धोक्याची जाणीव ठेवून प्रस्थापित नियम (Doctrine) पाळणे आणि धोरणांचा प्रभावीपणे वापर करणे आवश्यक आहे.
भविष्यातील युद्धात पारंपरिक आणि अपारंपरिक युद्ध पद्धतींचे मिश्रण असण्याची शक्यता आहे. ‘ऑपरेशन सिंदूर’मध्ये ड्रोन युद्ध कौशल्याचा मोठय़ा प्रमाणावर उपयोग करून विविध डावपेच वापरण्यात आले. त्याचप्रमाणे सध्या सुरू असलेल्या अनेक मोठय़ा युद्धांमध्ये, विशेषतः रशिया-युक्रेन युद्ध आणि इस्रायल-हमास युद्धात ड्रोन्सचा वापर विविध मार्गांनी केला जात आहे. या युद्धांमधून ड्रोन्सच्या वापराचा सखोल अभ्यास करून आपण आपल्या ड्रोन युद्ध कौशल्याची पद्धत (Doctrine) आणखी प्रभावी आणि आधुनिक बनवू शकतो.
