>> कर्नल अभय पटवर्धन (निवृत्त)
जगभरातील संरक्षण तज्ञ, खरेदीदार आणि लष्करी पत्रकारांनी तेजस विमानाचा अपघात प्रत्यक्ष पाहिला आहे. त्यामुळे या घटनेकडे एक दुर्दैवी सामरिक अपघात (अनफॉर्च्युनेट ऑपरेशनल मिसहॅप) म्हणून पाहता येणार नाही. भारताच्या संरक्षण निर्यात धोरणाला बसलेला हा व्यावसायिक धक्का आहे. जागतिक पटलावर ‘तेजस’ची विश्वासार्हता, गुणवत्ता नियंत्रण आणि सामरिक क्षमता तसेच अति स्पर्धात्मक जागतिक लबाजारपेठेत प्रवेश करण्याच्या भारतीय महत्त्वाकांक्षेला या दुर्घटनेने ब्रेक लागू शकतो.
‘तेजस’ या भारतीय लढाऊ विमानाची दुबई एअर शोमध्ये दुर्दैवी दुर्घटना घडली. त्यात वैमानिक विंग कमांडर नामांश स्याल यांचाही दुर्दैवी मृत्यू झाला. या दुर्घटनेची सखोल चौकशी सुरू आहे. त्याचे निष्कर्ष कालांतराने समोर येतीलही. मात्र मधल्या काळात या अपघाताची आणि ‘तेजस’ विमानाच्या क्षमतेची चर्चा होत राहील.
अनेक इंटरनेट रील्सच्या अभ्यासानंतर जे आकलन झाले त्यानुसार स्ट्रेट अॅण्ड लेव्हल पोझिशनमध्ये आल्यावर ‘तेजस’ विमानाने खूप कमी उंचीवर टाईट बॅरल टर्न घेतला. त्यामुळे विमानाला निगेटिव्ह ‘जी’ पुश मिळाला. या स्थितीत वैमानिकाचे डोके जमिनीकडे आणि विमानाचा खालचा भाग (बेले पोर्शन) आकाशाकडे असतो. विमान व वैमानिक गुरुत्वाकर्षणाच्या नियमानुसार खाली खेचले जातात. कदाचित या स्थितीत असताना विमानाचे नियंत्रण वैमानिकांच्या ताब्यातून सुटले असावे आणि जमिनीकडे झेपावत दुर्घटना घडली असावी. ‘तेजस’ विमानात कमी उंची आणि गतीवरही झीरो इजेक्शन सीटद्वारे बाहेर पडण्याची वैमानिकाला सुविधा असते. तरीही वैमानिक नामांश यांना ते करता आले नाही. कदाचित विमान त्या वेळी पाचशे फूट किंवा त्यापेक्षाही कमी उंचीवर असल्यामुळे वैमानिकाला बाहेर पडायला तेवढा वेळ मिळाला नसावा.
विंग कमांडर स्याल निगेटिव्ह ‘जी’ मॅन्युव्हरनंतर विमान कमी पातळीच्या उड्डाणाशी जुळवून घेण्याचा प्रयत्न करत असताना हा अपघात झाला. अशा प्रकारची हवाई कसरत हे ‘तेजस’चे वैशिष्टय़ आहे. या दुर्घटनेचा तपास करण्यासाठी वायुसेनेने कोर्ट ऑफ इन्क्वायरीचे आदेश दिले आहेत. एरोबॅटिक्स करणारे विंग कमांडर स्यालसारखे 1200 तासांचे एरोबॅटिक फ्लाइंगचा अनुभव असलेला अनुभवी वैमानिक आपण या दुर्दैवी अपघातात गमावला. एरोबॅटिक्स हा केवळ पैसा किंवा कीर्ती मिळवण्यासाठी केला जाणारा धाडसी खेळ नसून देशरक्षण व सन्मानाला सर्वोच्च मानणाऱया तरुण वैमानिकांचे उड्डाण कौशल्य प्रभुत्व (प्रोफेशनल मास्टरी) असतं. त्यामुळे वैमानिकाची चूक वगैरे खोडसाळ अभिप्राय न दिलेलेच चांगले. एक निवृत्त सैनिक म्हणून मी हे सांगू इच्छितो की, भारतीय वायुसेनेतील वैमानिक शाबासकी किंवा वाहवा मिळवण्याकरिता अशी धाडसी उड्डाणे करीत नाहीत. ते हे सर्व जीवघेणे धाडस देशासाठी करतात. या अपघातात केवळ एक वैमानिक आणि विमानच आपण गमावले नाही तर ‘ए गार्डियन ऑफ इंडियन द स्काय इज सायलेन्स्ड. वुई मस्ट ऑनर हिज करेज, नॉट मॉक हिज कॉस्ट.’
काही तर्क
दुसरीकडे काही लोकांनी या अपघातामागे पुढील काही तर्क सांगितले आहेत –
– अमेरिकेचा हात आहे. अमेरिकेने इंजिन वेळेवर न देण्यासाठी जीई इलेक्ट्रिक्सवर दबाव टाकला. अमेरिका घाबरली आहे. कारण ‘तेजस’सारखे कमी किमतीचे, पण अतिशय सक्षम विमान दुबई एअर शोमध्ये आपली छाप पाडू शकले तर पाचपट महाग असलेली अमेरिकन विमाने कोण विकत घेईल? हा प्रश्न अमेरिकेला सतावत आहे.
– चीनने गुप्तपणे सायबर अटॅक करून शेवटच्या क्षणी ‘तेजस’ची कंट्रोल सिस्टम जॅम केली. कारण तेजस यशस्वी ठरलं असतं तर चीनच्या ‘जे10/17’ आणि ‘जे 31’ या सीरिजच्या विमानांवर त्याचा विपरीत परिणाम झाला असता.
– पाकिस्तानने मुस्लिम कार्ड खेळून दगाबाजी केली. कारण त्यांचं स्वतःचं विमान या एअर शोमध्ये नव्हते. भारतीय ‘तेजस’ची तारीफ त्यांना सहन होत नव्हती.
– ‘तेजस’ विमानाचे इंजिन ‘जनरल इलेक्ट्रिक एफ 404 जीई आयएन 20’ असे आहे. कारण अमेरिकेच्या विमानांमध्येही हे इंजिन असते आणि त्यांचीही अनेक विमाने दुर्घटनाग्रस्त झाली आहेत.
ह हा अपघात उड्डाणादरम्यान तेल गळण्यामुळे (ऑईल लीकेज) झाला.वरील प्रकारची विविध कारणे या अपघातासाठी सांगितली जात आहेत. मात्र माझ्या मते, या शक्तिशाली इंजिनाची क्षमता उत्तम आहे आणि ऑईल गळती झाली नसावी. कारण फोटोंमध्ये विमानाच्या आसपास इंधन उडताना दिसत नाही. अर्थात या अपघातामागचे खरे कारण काय ते कोर्ट ऑफ इन्क्वायरीमध्येच स्पष्ट होईल. तोपर्यंत सर्वांनाच वाट पाहावी लागेल.
‘तेजस’बद्दल प्रश्न
दुबई एअर शोमधील ‘तेजस’ची कसरत हा भारताच्या महत्त्वाकांक्षी एरोस्पेस इंडस्ट्रीसाठी एक कठीण क्षण होता. चौथ्या पिढीचे सिंगल इंजिन ‘तेजस’ लढाऊ विमान एका प्रमुख आंतरराष्ट्रीय संरक्षण व्यापार प्रदर्शनात उतरले होते. या विमानाचे व्यापारी करार व्हावेत यासाठी वरिष्ठ अधिकारी मध्यपूर्व, आग्नेय आशिया आणि लॅटिन अमेरिकेत प्रयत्नांची शिकस्त करीत होते. आपल्या ‘मेड इन इंडिया’ या महत्त्वाकांक्षी आणि अभिमानास्पद मोहिमेसाठी हा अपघात म्हणजे त्यामुळे धक्का वाटणे स्वाभाविक आहे. या लढाऊ विमानांची निर्मिती करणारी एचएएल ही भारतीय कंपनी आहे. या दुर्घटनेने या कंपनीची निर्यात विश्वासार्हता, सुरक्षितता आणि विमानाची क्षमता याबद्दल नक्कीच प्रश्न निर्माण झाले आहेत. त्यामुळे तपासांती अपघातासाठी तांत्रिक कारणे पुढे आली तरी या प्रश्नांची तीव्रता कमी होणार नाही. जगभरातील संरक्षण तज्ञ, खरेदीदार आणि लष्करी पत्रकारांनी तेजस विमानाचा अपघात प्रत्यक्ष पाहिला आहे. त्यामुळे या घटनेकडे एक दुर्दैवी सामरिक अपघात (अनफॉर्च्युनेट ऑपरेशनल मिसहॅप) म्हणून पाहता येणार नाही. भारताच्या संरक्षण निर्यात धोरणाला बसलेला हा व्यावसायिक धक्का आहे. जागतिक पटलावर ‘तेजस’ची विश्वासार्हता, गुणवत्ता नियंत्रण आणि सामरिक क्षमता तसेच अति स्पर्धात्मक जागतिक लढाऊ बाजारपेठेत प्रवेश करण्याच्या भारतीय महत्त्वाकांक्षेला या दुर्घटनेने ब्रेक लागू शकतो.
विश्वासार्ह अहवाल
या अपघाताने आपल्या संरक्षण सामग्रीच्या निर्यातीला नक्कीच धक्का बसला आहे. 2008-09 मध्ये इक्वेडोरने एचएएलकडून सुरुवातीला सात ध्रुव हेलिकॉप्टर्स विकत घेतली होती. त्यांना अजून 27 हेलिकॉप्टर्स हवी होती, पण आधी विकत घेतलेल्यांपैकी चार तांत्रिक कारणांमुळे अपघातग्रस्त झाली आणि इक्वेडोर एअरफोर्सने ऑक्टोबर 2015मध्ये हा करारच रद्द केला. स्वदेशी लष्करी प्लॅटफॉर्मच्या पहिल्या मोठय़ा निर्यातीला त्या वेळी धक्का बसला. 2022 पर्यंत अर्जेंटिना, फिलिपाईन्स आणि इजिप्तसारखे देश एचएएलकडून लाईट कॉम्बॅट हेलिकॉप्टर्स आणि ‘तेजस’ फायटर विमान व त्यांचे डेरिव्हेटिव्ह खरेदी करण्यास इच्छुक होते, पण त्याच वर्षी एचएलएच ‘रुद्र’ मल्टि-रोल हेलिकॉप्टर अरुणाचल प्रदेशात अपघातग्रस्त झाले. त्यामुळे या देशांच्या हेलिकॉप्टर खरेदीच्या उत्साहाला ओहोटी लागली. आता ‘तेजस’च्या बाबतीतही तेच घडण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. संरक्षण तज्ञांनुसार हे टाळण्यासाठी एचएएलला लवकरात लवकर पारदर्शकरीत्या विश्वासार्ह अपघात अहवाल जारी करून अपघातचे कारण व जबाबदारी निश्चित करावी लागेल. त्याचबरोबर ‘तेजस’ची उड्डाण सुरक्षा प्रक्रिया मजबूत आहे हे सिद्ध करण्यासाठी ‘तेजस’च्या ऑपरेशनल सुरक्षा रेकॉर्डस्चे जाहीर-सक्रिय प्रदर्शन करावे लागेल. तसे केले तरच एचएएल आपली व्यावसायिक प्रतिष्ठा पूर्ववत मिळवू शकेल.
दुबईतील ‘तेजस’ विमानाच्या अपघातामुळे विनाकारण गळे काढणाऱया टीकाकारांना मी हे सांगू इच्छितो की, सार्वजनिक प्रदर्शनादरम्यान लढाऊ विमान गमावणारा भारत हा पहिला देश नाही. याआधी रशियन, अमेरिकन, युरोपियन आणि चिनी उत्पादकांनीही अशाच प्रकारचे, किंबहुना यापेक्षा जास्त हवाई नुकसान सहन केले आहे.
– जागतिक स्तराच्या संरक्षण बाजारपेठेतील कट थ्रोट कॉम्पिटिशनमधे बोली लावणारा खरेदीदार हा अशा अपघातानंतर देण्यात आलेले सामरिक/अभियांत्रिकी स्पष्टीकरण, तांत्रिक तपशील किंवा कारणे यांना महत्त्व देत नसतो. त्याला स्वतःची सामरिक सुरक्षा महत्त्वाची असते. दुर्दैवाने दुबईत ‘तेजस’ विमानाच्या अपघाताने या विमानाच्या प्रतिमेला धक्का बसला आहे. खास करून ओव्हर ए ग्लास ऑफ ड्रिंक, जेव्हा खासगी चर्चा होतील त्या वेळी पाकिस्तान व चीनसारखे प्रतिस्पर्धी याचा फायदा घेतील. या दोन्ही देशांतील टीव्ही व सोशल मीडियावर तसेच संरक्षण तज्ञांनी लगेच त्यांच्या समोरच्या क्रीनवरील उडत्या ‘तेजस’भोवती लाल वर्तुळ काढून मागे नाटय़मय संगीत वाजवत तीन भाषांमधे कॅप्शन देत ‘तेजस’बद्दल शंका उपस्थित करण्याचे उद्योग केलेच. अशाच प्रकारची अनर्गळ बकवास चीन व पाकिस्तानने याआधी बालाकोट, पूंछ, ‘ऑपरेशन सिंदूर’च्या वेळीही केली होती आणि त्याचीच पुनरावृत्ती ते आताही करीत आहेत.
