>> साधना गोरे [email protected]
‘फू बाई फू फुगडी फू, दमलास काय माझ्या गोविंदा तू’ हे मुलींचं फुगडी गीत महाराष्ट्रात आजही लोकप्रिय आहे. यातल्या ‘फू’ची किती तरी रूपं मराठी भाषेत पाहायला मिळतात. लहानपणी आपण मित्र-मैत्रिणीशी मैत्री तोडताना, अबोला धरताना ‘गट्टी फू’ ‘गडी फू’ म्हणत असू. यातही हे ‘फू’ आहे. या ‘फू’चा काय अर्थ आहे आणि मराठीत त्याची काय काय रूपं आहेत, हे पाहणं मोठं गमतीशीर आहे.
मराठीत ‘फुंकर’ किंवा ‘फुंक’ असा एक शब्द आहे. फुंकर म्हणजे ओठांच्या फटीतून तोंडाने बाहेर सोडलेली हवा. मराठीत याची ‘फुंकणे’ आणि ‘फुकणे’ अशी दोन रूपं आहेत. मराठीत हा शब्द संस्पृतमधील ‘फूत्करोति’ शब्दापासून आला आहे. हा संस्पृत शब्द प्रापृतमध्ये ‘फुक्कइ’, कश्मिरीमध्ये ‘फुंपू’, आसामीमध्ये ‘फूंकिब’ किंवा ‘फुंका’, उडियामध्ये ‘फुंकिवा’, हिंदीमध्ये ‘फुंकना’, पंजाबीमध्ये ‘फूकणा’, सिंधीमध्ये ‘फेंकणु’, गुजरातीमध्ये ‘फुंकवूँ’ असा मिळता जुळता बदलला.
आपण फुंकर केव्हा घालतो, तर एखादा गरम गरम खाद्य पदार्थ, पेय समोर आलं तर ते गार करायला फुंकर घातली जाते. ‘दुधाने पोळलेला ताकसुद्धा फुंपून पितो’ अशी आपल्याकडे म्हणही आहे. शरीराला जखम झाली, भाजलं तर त्याचा दाह कमी करण्यासाठी, डोळ्यांत गेलेला कण काढून टाकण्यासाठीसुद्धा फुंकर घातली जाते. त्यामुळे दाह काहीसा कमी होतो, कण नाहीसा होतो किंवा त्याचा लोप होतो. यावरून एखाद्याच्या दुःखात सहभागी होणं, त्याचं दुःख कमी करणं या अर्थाने ‘दुःखावर फुंकर घालणं’ असा शब्दप्रयोग रूढ झाला.
चुलीत गोवऱया-सरपण घालून फुंकर मारून विस्तव फुलवला जातो. अग्नी निर्माण व्हायला प्राणवायूची म्हणजेच ऑक्सिजनची गरज असते. फुंकर मारून तोंडावाटे प्राणवायूच दिला जातो, पण तोंडाने अशी सतत फुंकर मारून विस्तव फुलवणं, आग निर्माण करणं किती दमवणारं आणि त्रासाचं आहे, हे चुलीवर स्वयंपाक केल्याशिवाय कळणं कठीण आहे. मग माणसाने धातूची किंवा बांबूची बारीक, लांब पोकळ अशी नळी तयार केली. या नळीतून फुंकर घालून विस्तव फुलवणं तुलनेनं सोपं आहे. ही नळी म्हणजेच फुकारी किंवा फुकणी.
बहिणाबाई चौधरींची ‘चुल्हा पेटता पेटेना’ नावाची एक कविता आहे – ‘घरी दाटला धुक्कय, कसा हाटता हाटेना, माझे डोये झाले लाल, चुल्हा पेटता पेटेना, चुल्हा किती फुका फुका, लागल्या रे घरामंधी, अवघ्याले भुका भुका, आता सापडेना हाती, पुठे फूकनी बी मेली… …पेट पेट धुक्कयेला, किती घेसी माझा जीव, आरे इस्तवाच्या धन्या! कसं आलं तुले हीव! तशी खांबाशी फूकनी, सापडली सापडली, आरे फूकनी फूकता, इस्तो वाजे तडतड, तव्हा धगला धगला, चुल्हा कसा धडधड, मंग टाकला उसासा, थोडा घेतला इसावा…’ ही कविता एवढी सविस्तर सांगण्याचं कारण म्हणजे फुकणीमुळे चुलीवर स्वयंपाक करणाऱया स्त्राrला होणारा धुराचा त्रास कमी होतो आणि तिला स्वयंपाक करणं काही प्रमाणात का होईना, कसं सुखाचं होतं याचा साक्षात प्रत्यय यावा म्हणून. चूल पेटवण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त असलेली फुकणी ठेवलेल्या जागीच सापडेल याची काहीच खात्री नसते. तिच्या गोलाकार आकारामुळे बऱयाचदा ती घरंगळत सरपणात किंवा इतरत्र गुडूप होते. त्यामुळे कामचुकार, नखरेबाज स्त्राrला उद्देशून ‘फुकणी’ हा शब्दप्रयोग वापरला जात असावा. त्यावरून कामचुकार पुरुषासाठीसुद्धा हा अपशब्द वापरण्याची पद्धत पडली असावी.
‘फुगा’, ‘फुगणे’, ‘फुगवटा’, ‘फुलणे’, ‘फुलोरा’ या सगळ्या शब्दांमध्ये हवा भरण्याची क्रिया आहे किंवा एखाद्या गोष्टीचा आधीपेक्षा आकार वाढलेला दिसतो तेव्हा हे शब्द वापरले जातात, पण त्यातली हवा काढून घेतली, नाहीशी केली की, ती गोष्ट पुन्हा पूर्ववत होते. ‘फुंकर’च्या अर्थात तोंडातल्या हवेने कण, दाह नाहीसा होणे, लोप होणे हा अर्थ प्रामुख्याने आहे. सुरुवातीला उल्लेख केलेल्या ‘गट्टी फू’ शब्दातही मैत्री संपल्याचा हाच अर्थ अभिप्रेत आहे. तर ‘फू बाई फू’ या गाण्यात मुली एकमेकाRचे हात किंवा दंड धरून व पाय जुळवून गरगर फिरतात आणि तोंडातून ‘पप् पप् फूः’ असा आवाज काढतात. या आवाजाला ‘पकवा’ म्हणतात. हा आवाज करतानाही हवा बाहेर फेकली जाते. तोंडातून काढल्या जाणाऱया या आवाजामुळे या खेळाला ‘फुगडी’ नाव पडलं असावं.
इतपं ‘फू फू’ करून सांगितल्यावर ‘फुंकर’, ‘फुंकणी’, ‘फुकणी’, ‘गट्टी फू’, ‘फुगडी’ यांचा संबंध कळला की नाही?
