>>दुष्यंत पाटील
आपली संगीत रचना कंटाळवाणी किंवा गोंधळात टाकणारी होऊ नये यासाठी संगीतकार मंडळी ’म्युझिकल फॉर्म’चा वापर करतात. ’म्युझिकल फॉर्म’ म्हणजे संगीत रचनेचा आराखडा. संगीत रचनेतली विविधता आणि एकता यांचा समतोल म्युझिकल फॉर्ममुळंच साधला जातो. संगीत रचनांमध्ये दिसणारा एक महत्त्वाचा फॉर्म म्हणजे टर्नरी फॉर्म.
श्रोत्यांना आपली संगीत रचना कंटाळवाणी वाटू नये, त्यांनी आपली संगीत रचना आवडीने ऐकावी असं प्रत्येक संगीतकाराला वाटतंच. आपण मागे पाहिलंच की, संगीत रचना कंटाळवाणी होऊ नये यासाठी संगीतकारांना आपल्या संगीत रचनेत विविधता ठेवावी लागते, पण एखाद्या रचनेत येणाऱया थीम्समध्ये खूपच विविधता असेल आणि श्रोत्यांना त्यात काही समान धागाच सापडत नसेल तर श्रोते पूर्णपणे गोंधळून जातील. एखाद्या लक्ष खेचून ठेवणाऱया संगीत रचनेत एकसमान धागाही असायला हवा आणि त्यात विविधताही असायला हवी, पण संगीतात एकता आणि विविधता आणायची कशी?
आपली संगीत रचना कंटाळवाणी किंवा गोंधळात टाकणारी होऊ नये यासाठी संगीतकार मंडळी ’म्युझिकल फॉर्म’चा वापर करतात. ’म्युझिकल फॉर्म’ म्हणजे संगीत रचनेचा आराखडा. संगीत रचनेमध्ये एकाच वेळी विविधता आाणि एकसमान धागा असणं हे म्यझिकल फॉर्ममुळे शक्य होतं. संगीत रचनेतल्या विविधता आणि एकता यांचा समतोल म्युझिकल फॉर्ममुळेच साधला जातो.
.
म्युझिकल फॉर्मचे बरेच प्रकार आहेत. प्रत्येक म्युझिकल फॉर्म हा एका विशिष्ट प्रकारचा आराखडा असतो. उदा. आपण मागे पाहिलेल्या बायनरी म्युझिकल फॉर्ममध्ये ‘अ-ब’ असा आराखडा असतो. म्हणजे बायनरी म्युझिकल फॉर्म वापरून केलेल्या संगीत रचनेत ‘अ’ आणि ‘ब’ असे दोन वेगवेगळे भाग येतात.
बऱयाचशा संगीत रचनांमध्ये दिसणारा अजून एक महत्त्वाचा फॉर्म म्हणजे टर्नरी फॉर्म! अगदी थोडक्यात सांगायचं तर टर्नरी फॉर्म ‘अ-ब-अ’ असा असतो. म्हणजे टर्नरी म्युझिकल फॉर्मचे तीन भाग पडतात. यात पहिल्या ’अ’ भागात एका विशिष्ट पट्टीतली थीम येते. यानंतर ’ब’ भाग सुरू होतो. ’ब’ भागात ’अ’ भागात आलेल्या थीमपेक्षा वेगळीच थीम येते. बहुतेक वेळा ही थीम ’अ’ भागातल्या थीमच्या पट्टीपेक्षा वेगळ्याच पट्टीत येते. ’अ’ भागापेक्षा थीम आणि पट्टी वेगळी असल्यामुळे संगीत रचनेत विविधता येते. ’ब’ भाग संपल्यानंतर टर्नरी फॉर्ममध्ये पुन्हा एकदा ’अ’ हा भाग येतो. मूळच्या पट्टीतली मूळची थीम पुन्हा एकदा सुरू होते.
संगीतरचनेच्या सुरुवातीला आणि शेवटी एकाच पट्टीतली एकच थीम आल्याने श्रोत्याला संगीत रचनेत एक समान धागा सापडतो. ‘ब’ भागातल्या वेगळ्या थीममुळे विविधता, तर शेवटी पुन्हा एकदा येणाऱया ‘अ’ भागामुळे एकता साधली जाते. एकता आणि विविधता यांच्या या समतोलामुळे संगीत रचना ऐकताना श्रोत्याला तोचतोचपणा जाणवत नाही आणि तो गोंधळूनही जात नाही. संपूर्ण रचनेत त्याचं मन संगीतावर खिळून राहतं.
टर्नरी फॉर्मचं आपल्या सगळ्यांना माहीत असणारं एक उदाहरण म्हणजे ‘ट्विंकल ट्विंकल लिटील स्टार’ या नर्सरी ऱहाईममधलं संगीत! ढोबळमानाने पाहिलं तर यातलं संगीत ‘अ-ब-अ’ असं येतं. पहिल्या ओळीला ‘ट्विंकल ट्विंकल…’ आपण ‘अ’ मानून पुढच्या ओळीला ‘अप अबव्ह दि वर्ल्ड’ ‘ब’ मानू शकतो. पहिलीच ओळ शेवटी पुन्हा येत असल्याने एकूण संगीताचा आराखडा ‘अ-ब-अ’ असा बनतो. अर्थातच टर्नरी फॉर्मची संकल्पना समजावण्यासाठी ‘ट्विंकल ट्विंकल लिटील स्टार’ हे खूपच साधं आणि सोपं उदाहरण ठरेल. प्रत्यक्षात पाश्चात्त्य अभिजात संगीतात टर्नरी फॉर्म वापर केलेल्या असंख्य रचना दिसतात. उदाहरणार्थ, आपण पूर्वी पाहिलेली मॅक्डॉवेलची ‘टू अ वाईल्ड रोज’ ही पियानोसाठी केलेली रचना टर्नरी फॉर्म वापरून केलेली आहे.
टर्नरी फॉर्मचे दोन मुख्य प्रकार पडतात. पहिला प्रकार म्हणजे आपण वर पाहिलेला साधा टर्नरी फॉर्म. दुसरा प्रकार म्हणजे कंपाऊंड टर्नरी फॉर्म. या दुसऱया प्रकारातल्या रचनांचा ‘अ-ब-अ’ असाच आराखडा असतो, पण यापैकी ‘अ’ किंवा ‘ब’ (किंवा दोन्ही) भाग म्हणजे स्वतंत्र म्युझिकल फॉर्म असणारी अशी एक रचना असते.
टर्नरी फॉर्म समजून घेण्यासाठी आपण बिथोव्हनच्या पियानो सोनाटा क्रमांक 9 मधली दुसरी मूव्हमेंट (Beethoven Piano Sonata 9 movement) ही रचना यूटय़ूबवर ऐकू शकता. या रचनेमधला टर्नरी फॉर्म आपल्याला लगेच ओळखता येईल.
